માગશરઃ ૨૪૭૩ઃ ૩પઃ
સ્થાપી કહેવાય, તેથી કહ્યું કે જ્ઞાન માત્રમાં સ્થાપેલી દ્રષ્ટિ વડે ખરેખર એક આત્મા જ દેખાય છે. તે દ્રષ્ટિમાં ગુણ–
ગુણી ભેદ પણ દેખાતા નથી. આવી જ્ઞાનમાત્રમાં અચલિતપણે સ્થાપેલી દ્રષ્ટિ વડે જ શુદ્ધ દશા પ્રગટે છે.
અહીં આત્માની ઓળખાણ કરવા માટે જ્ઞાનમાત્રમાં દ્રષ્ટિ સ્થાપવાનું જ કહ્યું, પરંતુ દાન ભક્તિ પૂજા જાત્રા
વગેરેનો શુભરાગ કરવાનું કહ્યું નહિ કેમકે શુભરાગ વડે આત્માની ઓળખાણ થઈ શકતી નથી, તેમજ શુભરાગ
આત્માની ઓળખાણનું સાધન પણ નથી.
૧૬. પ્રશ્નઃ– ધર્મમાં પ્રથમ શું અને છેલ્લું શું?
ઉત્તરઃ– ધર્મમાં સૌથી પ્રથમ સમ્યગ્દર્શન છે અને સૌથી છેલ્લી સિદ્ધદશા છે.
૧૭. પ્રશ્નઃ– આત્મામાં ક્રમરૂપ અને અક્રમરૂપ ધર્મો રહેલા છે તે કઈ રીતે?
ઉત્તરઃ– દરેક દ્રવ્ય ગુણ–પર્યાયવાળું હોય છે, આત્મામાં પણ તેના અનંત ગુણ પર્યાયો છે. તેમાં ગુણો બધાય
સાથે રહેનારા છે તેથી અક્રમરૂપ ધર્મ છે અને પર્યાય એક પછી એક ક્રમસર જ થાય છે તેથી તે ક્રમરૂપ ધર્મ છે. આ
રીતે અક્રમરૂપ ધર્મો અને ક્રમરૂપ ધર્મો (એટલે કે ગુણ અને પર્યાય) આત્મામાં એક સાથે છે.
૧૮. પ્રશ્નઃ– અધૂરામાંથી પૂરું થયું–તે શું? દ્રવ્ય, ગુણ કે પર્યાય?
ઉત્તરઃ– દ્રવ્ય અને ગુણ તો સદાય એકરૂપ રહેનારાં છે તેમાં અધૂરાપણું છે જ નહિ, પર્યાયનો સ્વભાવ ક્ષણિક
છે તેથી અધૂરી દશા બદલીને પૂરી દશા થાય છે. ફેરફાર પર્યાયમાં જ થાય છે, દ્રવ્ય–ગુણ એકરૂપ છે.
૧૯. પ્રશ્નઃ– આત્મા, રાગ, સુખ, શ્રદ્ધા, પુણ્ય, શરીરની ક્રિયા–એમાંથી જ્ઞાન સાથે અવિનાભાવપણું કોને છે?
ઉત્તરઃ– જ્ઞાન આત્માનો સ્વભાવ છે, તે જ્ઞાન સાથે સુખ, શ્રદ્ધા વગેરે અનંતગુણો અવિનાભાવી રહેલા છે,
જ્ઞાન અને આત્માને અવિનાભાવીપણું છે; અને રાગ, પુણ્ય વગેરે પરભાવ તથા શરીરની ક્રિયા વગેરે પર દ્રવ્ય તે
કોઈ જ્ઞાનનું સ્વરૂપ નથી તેથી તેઓ જ્ઞાનથી ભિન્ન છે. તેથી જે જ્ઞાનને ઓળખે તે આત્માને ઓળખે, રાગને પોતાનું
સ્વરૂપ માને નહિ તથા શરીરની ક્રિયા વગેરેનો કર્તા પોતાને માને નહિ.
૨૦. પ્રશ્નઃ– આત્મામાં અનંત ધર્મો છે, તેમાંથી મુખ્ય થોડાક ગણાવો.
ઉત્તરઃ– ૧. જીવત્વશક્તિ. ૨. ચિતિશક્તિ. ૩. દર્શનક્રિયારૂપ શક્તિ. ૪. જ્ઞાન ઉપયોગમયી શક્તિ. પ. સુખ. ૬.
વીર્ય. ૭. પ્રભુત્વ. ૮. વિભુત્વ. ૯. સર્વદર્શિત્વ. ૧૦. સર્વજ્ઞત્વ. ૧૧. સ્વચ્છત્વ. ૧૨. પ્રકાશ શક્તિ. ૧૩. ત્યાગ ઉપાદાન
શૂન્યત્વ. ૧૪. ઉત્પાદ, વ્યય ધ્રુવત્વ. ૧પ. અસ્તિત્વ. ૧૬. અમૂર્તત્વ. ૧૭. અકર્તૃત્વ. ૧૮. અભોક્તૃત્વ. ૧૯. નિષ્ક્રિયત્વ.
૨૦. સર્વધર્મવ્યાપકત્વ. ૨૧. અનંતધર્મત્વ. ૨૨. વિરુદ્ધધર્મત્વ. ૨૩. તત્ત્વશક્તિ. ૨૪. અતત્ત્વશક્તિ. ૨પ. એકત્વ
શક્તિ. ૨૬. અનેકત્વ શક્તિ. ૨૭. ભાવશક્તિ. ૨૮. અભાવશક્તિ. ૨૯. ક્રિયાશક્તિ. ૩૦. કર્મશક્તિ. ૩૧. કર્તૃત્વશક્તિ.
૩૨. કરણશક્તિ. ૩૩. સંપ્રદાન શક્તિ. ૩૪. અપાદાન શક્તિ. ૩પ. અધિકરણ શક્તિ. ૩૬. સ્વભાવમાત્ર
સ્વસ્વામીત્વમયી સંબંધ શક્તિ. (‘શક્તિ’ અને ‘ધર્મ’–એ બંને શબ્દો અહીં એકાર્થવાચક છે.) આ સિવાય બીજા
અનંતધર્મો આત્મામાં રહેલા છે; અનંત અન્યત્વ અને અનંત અગુરુલઘુત્વ ધર્મો છે. અહીં કહેલી શક્તિઓનું
(ધર્મોનું) વિશેષ સ્વરૂપ શ્રી સમયસારજી પા. પ૦પ–પ૦૬માં જોઈ લેવું.
૨૧. પ્રશ્નઃ– અજ્ઞાનીઓ પ્રથમ સમ્યગ્દર્શનને બદલે બાળતપ શા માટે કરે છે?
ઉત્તરઃ– અજ્ઞાનીઓ આત્માના યથાર્થ સ્વરૂપને ઓળખતા નથી. તેથી તેમની દ્રષ્ટિ બહારમાં છે અને તેઓ
બહારની ક્રિયાથી ધર્મ માને છે. આ કારણે બહારમાં અન્ન વગેરેના ત્યાગને તેઓ તપ માને છે; વળી રાગરહિત
આત્મ–સ્વભાવની દ્રષ્ટિ અજ્ઞાનીને નથી તેથી તે શુભરાગને ધર્મ માને છે. પરંતુ શુભરાગ તો વિકાર છે. અજ્ઞાનીને
વિકાર કરવો સહેલો લાગે છે, તેમજ બહારની ક્રિયા હું કરી શકું એમ તે માને છે, પરંતુ આત્માનો સ્વભાવ પરનું કાંઈ
કરવાનો નથી–એવી સાચી સમજણ કરવી તેને અઘરી લાગે છે તેથી તેઓ પ્રથમ સમ્યગ્દર્શન કરવાને બદલે તેમણે
માની લીધેલો તપ કરવો ઠીક માને છે. પરંતુ સમ્યગ્દર્શન વગર સાચો તપ કદી હોય જ નહિ. આત્મસ્વભાવમાં
એકાગ્રતા વડે શુભાશુભ ઇચ્છા તૂટી જાય તેનું નામ તપ છે.
૨૨. પ્રશ્નઃ– પરિગ્રહ એટલે શું? સૌથી મોટો પરિગ્રહ કયો?
ઉત્તરઃ– આત્માના સ્વભાવ સિવાય જેટલો વિકારભાવ તે બધોય પરિગ્રહ છે. અને વિકારનું મૂળ કારણ
મિથ્યાત્વ છે, તેથી મિથ્યાત્વ એ જ સર્વથી મહાન પરિગ્રહ છે. જે જીવને મિથ્યાત્વ છે તે જીવ પુણ્ય–પાપને પોતાનું
સ્વરૂપ માને છે, વળી પુણ્યથી મને લાભ થાય એમ માન્યું તેણે ત્રણે કાળના વિકારભાવનો પરિગ્રહ રાખ્યો છે. અને
જે જ્ઞાનીને આત્મભાન વર્તે છે