માગશરઃ ૨૪૭૩ઃ ૨૩ઃ
ક્રિયા
(‘પંડિતપ્રવર વીર ટોડરમલ્લજી સ્મૃતિ દિન’ ના વ્યાખ્યાનમાંથી)
ક્રિયાની સામાન્ય વ્યાખ્યા
પર્યાયનું બદલવું તે ક્રિયા છે; દરેક દ્રવ્યની પર્યાય સમયે સમયે બદલાયા જ કરે છે. દરેક દ્રવ્યની પર્યાય તે જ
તેની ક્રિયા છે. દરેક દ્રવ્યની પર્યાય પોતામાં જ થાય છે પરંતુ એક દ્રવ્યની પર્યાય બીજા દ્રવ્યમાં થતી નથી, તેથી એક
દ્રવ્યની ક્રિયા બીજા દ્રવ્યમાં હોય નહિ તેમ જ એક દ્રવ્યની ક્રિયા બીજું દ્રવ્ય કરે નહિ.
ક્રિયાના પ્રકાર
આ જગતમાં જડ અને ચેતન એમ બે પ્રકારના દ્રવ્યો છે. દ્રવ્યની પર્યાય તે જ ક્રિયા હોવાથી ક્રિયા પણ જડ
અને ચેતન એમ બે પ્રકારની છે. જડ દ્રવ્યની અવસ્થા તે જડની ક્રિયા છે અને ચેતન દ્રવ્યની (–જીવની) અવસ્થા તે
ચેતનની ક્રિયા અર્થાત્ જીવની ક્રિયા છે.
જીવની ક્રિયા બે પ્રકાર છે–(૧) રાગાદિ ભાવરૂપ વિકારી ક્રિયા અને (૨) રાગાદિ ભાવરહિત સમ્યગ્દર્શન
જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ અવિકારી ક્રિયા. વિકારી ક્રિયા તે બંધનું કારણ છે, તેથી તેને ‘બંધની ક્રિયા’ પણ કહેવાય છે અને
અવિકારી ક્રિયા તે મોક્ષનું કારણ છે, તેને ‘મોક્ષની ક્રિયા’ કહેવાય છે.
આ રીતે કુલ ત્રણ પ્રકારની ક્રિયા થઈ– ૧. જડની ક્રિયા. ૨. જીવની વિકારી ક્રિયા અને ૩. જીવની અવિકારી ક્રિયા.
જડની ક્રિયા
શરીર જડ છે, તેની દરેક ક્રિયા તે જડની ક્રિયા છે. શરીરનું હલન–ચલન કે સ્થિર રહેવું તે જડની ક્રિયા છે,
તેના કર્તા જડ પરમાણુઓ છે, આત્મા તેનો કર્તા નથી. જડની ક્રિયા સાથે બંધ કે મોક્ષનો સંબંધ નથી. શરીરની
હલનચલનરૂપ દશા કે સ્થિર રહેવારૂપ દશા તેમાં બંધની ક્રિયા કે મોક્ષની ક્રિયા નથી એટલે કે શરીરની કોઈપણ
ક્રિયાથી આત્માને બંધ કે મોક્ષ, લાભ કે અલાભ, સુખ કે દુઃખ થતાં નથી, કેમકે શરીરની ક્રિયા તે જડની ક્રિયા છે.
પહેલાં શરીરની અવસ્થા ઘેર રહેવારૂપ હોય અને હલન ચલનાદિરૂપ હોય, પછી શરીરની અવસ્થા બદલીને
ધર્મસ્થાનકે સ્થિર રહેવારૂપ થાય–ત્યાં તે ફેરફારથી અજ્ઞાની ધર્મ માને છે. પરંતુ જડની ક્રિયા ફરી તેનાથી આત્માને
ધર્મ નથી, પુણ્ય નથી તેમ જ પાપ પણ નથી. શરીરની માફક પૈસા, વસ્ત્ર કે આહારાદિના સંયોગ–વિયોગ તે પણ
જડની ક્રિયા છે, તેનાથી ધર્મ, પુણ્ય કે પાપ થતું નથી. તે કોઈ ક્રિયાનો કર્તા આત્મા નથી.
વિકારી ક્રિયા
જીવની પર્યાયમાં જે રાગદ્વેષ–અજ્ઞાનરૂપ ભાવ થાય તે જીવની વિકારી ક્રિયા છે, આ ક્રિયાને બંધની ક્રિયા
કહેવામાં આવે છે. શરીરાદિ જડની ક્રિયાથી વિકારી ક્રિયા થતી નથી અને જીવની વિકારી ક્રિયાથી શરીરાદિ જડની
ક્રિયા થતી નથી. રાગ–દ્વેષ–અજ્ઞાનરૂપ ભાવો આત્માની પર્યાયમાં થાય છે તેથી આત્માની જ પર્યાયમાં તે વિકારી
ક્રિયા કરવાની યોગ્યતા છે. શરીરની ક્રિયાથી પુણ્ય–પાપ થતા નથી. પુણ્ય–પાપરૂપ વિકારી ક્રિયા બંધનની ક્રિયા છે, તે
ક્રિયાવડે સંસાર મળે, મોક્ષ ટળે, આત્માના ગુણની પર્યાય બળે. આ ક્રિયાથી ધર્મ થતો નથી.
દરેક ક્રિયાની સ્વતંત્રતા
પ્રશ્નઃ– પહેલાં જડની ક્રિયા કરે પછી ધર્મ થાય ને? જેમ કે પહેલાં શરીરને ઘરેથી ધર્મસ્થાનક સુધી લઈ આવે,
પછી ધર્મ સાંભળે અને પછી સાચી સમજણથી ધર્મ થાય. એ રીતે જડની ક્રિયા કરવાનું આવ્યું કે નહિ?
ઉત્તરઃ– જડની ક્રિયાવડે ધર્મ થતો નથી. જડની ક્રિયા આત્મા કરતો જ નથી તેથી જડની ક્રિયા સાથે આત્માને
સંબંધ નથી. ઉપરના દ્રષ્ટાંતમાં શરીરની ક્રિયા ફરી તે કારણે ધર્મ થયો નથી. ‘તત્ત્વ સમજવા જવું છે’ એવો
શુભભાવ થયો અને ઘરેથી ધર્મ સ્થાનકે ગયા, ત્યાં નીચે મુજબની ક્રિયાઓ થઈ છે. (૧) શુભભાવ થયો તે પુણ્ય છે,
તે વિકારી ક્રિયા છે. (૨) શરીરનું ક્ષેત્રાંતર થયું તે જડની ક્રિયા છે. (૩) આત્માના પ્રદેશોનું ક્ષેત્રાંતર થયું તે
આત્માની વિકારી ક્રિયા છે. (૪) સત્ શ્રવણ પ્રત્યેનું લક્ષ તે શુભભાવરૂપ વિકારી ક્રિયા છે. આ ચાર ક્રિયાઓ થઈ
ત્યાં સુધી હજી ધર્મ થયો નથી. ધર્મ–શ્રવણના લક્ષથી પણ ખસીને સ્વ લક્ષ તરફ ઢળે અને પોતાના શુદ્ધ
આત્મસ્વભાવનો મહિમા લાવીને નિર્ણય કરે તો તે અવિકારી ક્રિયા છે, તે જ ધર્મ છે. જડની ક્રિયા, આત્મ પ્રદેશોની
ક્ષેત્રાંતરરૂપ ક્રિયા અને શુભરાગરૂપ વિકારી ક્રિયા એ બધાથી આ ધર્મની ક્રિયા ભિન્ન છે.
આ જ રીતે કોઈ જીવને પૈસા કમાવા વગેરેની અશુભ ભાવના થઈ અને શરીરની ક્રિયા પાપ કાર્યોમાં થઈ,
તો ત્યાં પણ શરીરની ક્રિયા તે જડની સ્વતંત્ર ક્રિયા છે, તેનાથી જીવને લાભ કે નુકશાન નથી; અને અશુભભાવ થયા
તે જીવની વિકારી ક્રિયા છે તેનાથી જીવને નુકશાન છે. અશુભભાવને કારણે પણ શરીરની ક્રિયા થતી નથી.
અશુભ પરિણામથી પાપ, શુભ પરિણામથી પુણ્ય, એ બન્નેનો સમાવેશ વિકારી ક્રિયામાં થાય છે અને એ
બન્ને વખતે શરીરની ક્રિયા તે સ્વતંત્ર જડની ક્રિયા છે. મારા પરિણામને કારણે જડની ક્રિયા થઈ એમ માને તો ખોટું
છે, અને પુણ્ય પરિણામને કારણે ધર્મની ક્રિયા થઈ એમ માને તો પણ ખોટું છે.
શરીર ધર્મસ્થાનકે બે ઘડી સ્થિર બેઠું તે જડની ક્રિયા છે, તે વખતે