ઃ ૭૦ઃ આત્મધર્મઃ ૪૦
श्री सर्वज्ञाय नमः।। ૐ ।। श्री वीतरागाय नमः
ઉપાદાન–નિમિત્ત સંવાદ
ભૈયા ભગવતીદાસજી કૃત–લેખાંક ચોથો
(આ ઉપાદાન–નિમિત્ત સંવાદના ૪૭ દોહાનું વ્યાખ્યાન વીર સં. ૨૪૭૧ના પર્યુષણ દરમિયાન વંચાઈ ગયેલ છે
તેમાંથી ૨૨ થી ૩૧ દોહાનું વ્યાખ્યાન આત્મધર્મ માસિકના ૩૯ માં અંકમાં આવી ગયેલ છે.
અહીં ત્યાર પછી આગળના દોહાઓનું વ્યાખ્યાન આપવામાં આવે છે.
નિમિત્ત કહે છે કેઃ–
કહૈ નિમિત્ત જગમૈં બડો, મો તૈં બડો ન કોય;
તીન લોકકે નાથ સબ, મો પ્રસાદતૈં હોય. ૩૨.
અર્થઃ–નિમિત્ત કહે છે– જગતમાં હું મોટો છું, મારાથી મોટો કોઈ નથી; ત્રણ લોકનો નાથ પણ મારી કૃપાથી
થાય છે.
નોંધઃ–સમ્યગ્દર્શનની ભૂમિકામાં જ્ઞાની જીવને શુભ વિકલ્પ આવતાં તીર્થંકર નામકર્મ બંધાય છે, તે દ્રષ્ટાંત
રજુ કરીને નિમિત્ત પોતાનું બળવાનપણું આગળ ધરે છે.
આત્મસ્વભાવનો અજાણ અને રાગ તરફનો પક્ષકાર કહે છે કે–ભલે, સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવો શુભરાગનો આદર
નથી કરતા, તેને પોતાનો નથી માનતા, છતાંપણ ત્રણલોકના નાથ થાય એવું જે તીર્થંકરપદ તે તો મારી જ
(નિમિત્તની) મહેરબાનીથી થાય છે એટલે કે નિમિત્ત તરફના લક્ષ વગર તીર્થંકરગોત્ર બંધાતું નથી માટે ત્રણ લોકના
નાથ તીર્થંકરદેવ પણ મારા જ કારણથી તીર્થંકર થાય છે. આવી નિમિત્ત તરફની દલીલ છે પરંતુ તેમાં ભૂલ છે.
નિમિત્તની મહેરબાનીથી (પર લક્ષે રાગથી) તો જડ પરમાણુઓ બંધાય છે પરંતુ તેનાથી કાંઈ તીર્થંકર પદ એટલે
કેવળજ્ઞાન પ્રગટતું નથી. તીર્થંકરપદ તો આત્માની વીતરાગ–સર્વજ્ઞદશા છે. નિમિત્તાધીન પરાશ્રિત દ્રષ્ટિવાળો માને છે
કે તીર્થંકરગોત્રના પુણ્યના પરમાણુઓ બંધાણા તેનાથી મોટપ છે– એમ તે પુદ્ગલની ધૂડથી આત્માની મોટાઈ બતાવે
છે; પરંતુ નિમિત્ત તરફના જે ભાવથી તીર્થંકરગોત્રના જડ પરમાણુઓ બંધાય તે રાગ મોટો? કે ઉપાદાન
તરફના જે ભાવે તે રાગ ટાળીને પૂર્ણ વીતરાગતા અને કેવળજ્ઞાનદશા પ્રગટે તે ભાવ મોટો?
એટલું ધ્યાન રાખવું કે તીર્થંકરગોત્રના પરમાણુઓ બંધાય તે રાગભાવથી બંધાય છે, પરંતુ વીતરાગતા અને
કેવળજ્ઞાન એ કાંઈ તે તીર્થંકરગોત્રબંધના રાગ ભાવથી થતા નથી, પરંતુ તે રાગભાવ ટાળીને સ્વભાવની સ્થિરતાથી
જ ત્રિલોક પૂજ્ય અરિહંતપદ પ્રગટે છે. માટે રાગ મોટો નથી, પરંતુ રાગ ટાળી પૂર્ણપદ પામી સ્વરૂપ પ્રગટ કરે છે તે
જ મહાનપદ છે. –૩૨–
ઉપાદાન ઉત્તર આપતાં નિમિત્તને બરાબર ઢંઢોળે છેઃ–
ઉપાદાન કહૈ તું કહા, ચહું ગતિમેં લે જાય;
તો પ્રસાદતૈં જીવ સબ, દુઃખી હો હિં રે ભાય. ૩૨.
અર્થઃ– ઉપાદાન કહે છે–અરે નિમિત્ત! તું કોણ? તું તો જીવને ચારે ગતિમાં લઈ જાય છે. ભાઈ, તારી કૃપાથી
સર્વે જીવો દુઃખી જ થાય છે.
નિમિત્ત તો એમ કહેતું હતું કે મારી કૃપાથી જીવ ત્રણ લોકનો નાથ થાય છે, તેની વિરુદ્ધમાં ઉપાદાન તો એમ
કહે છે કે તારી કૃપાથી તો જીવ સંસારની ચાર ગતિમાં રખડે છે. જે ભાવે તીર્થંકરગોત્ર બંધાય તે ભાવ પણ સંસારનું
કારણ છે. ધ્યાન રાખીને બરાબર સમજજો, કડક પડે તેવું છે. જે ભાવે તીર્થંકરગોત્રનું આત્માને બંધન થયું તે ભાવ
વિકાર છે–સંસાર છે, કેમ કે જે ભાવે નવું બંધન થયું તે રાગના કારણે તો જીવને નવો ભવ કરવો પડે છે, માટે
નિમિત્તની કૃપાથી (રાગથી) તો જીવ ચાર ગતિમાં રખડે છે. રાગનું ફળ જ સંસાર છે. જો કે તીર્થંકરગોત્ર બંધાય
એવી જાતનો આત્મભાનસહિતનો રાગ તો સમ્યગ્દ્રષ્ટિને જ હોઈ શકે, તોપણ તીર્થંકરગોત્ર બંધાય તે રાગથી તેઓ
રાજી થતા નથી પરંતુ તેને નુકશાન કર્તા જ માને છે. જે ભાવે તીર્થંકરગોત્ર બંધાય તે ભાવે તીર્થંકરપદ પ્રગટે નહિ
પણ તે ભાવના નાશથી કેવળજ્ઞાન અને તીર્થંકરપદ પ્રગટે છે.
નિમિત્તે દલીલ કરી હતી રાગ તરફથી અને ઉપાદાન દલીલ કરે છે સ્વભાવ તરફથી. સમ્યગ્જ્ઞાન દ્વારા
ખુલાસો એમ થાય છે કે નિમિત્તના લક્ષે થતો તીર્થં–