બંધન–મુક્તિ તે માને છે; અનાદિનું મહા ઊંધુંં શલ્ય રહી ગયું છે કે પુણ્યથી અને નિમિત્તોથી લાભ થાય, પરંતુ બાપુ!
આત્માને પોતામાં અનાદિથી કઈ જાતની ભૂલ છે અને તે કયા કારણે છે તે જાણીને તે ટાળ્યા વગર છૂટકારા થાય
તેમ નથી. પુણ્ય સારૂં અને પાપ ખરાબ એમ જીવ માને છે પરંતુ મારો સ્વભાવ સારો અને સર્વ વિભાવ ખરાબ એમ
સ્વભાવ–પરભાવ વચ્ચેના ભેદને તે જાણતો નથી. ખરેખર તો પુણ્ય અને પાપ બંને એક પ્રકારના ભાવો
(વિભાવરૂપભાવો) છે, તે બંને આત્માના જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપને ચૂકીને નિમિત્ત ઉપરના વલણવાળા જે ભાવ થાય તેના
જ પ્રકારો છે, તેમાંથી એકે ભાવ સ્વભાવ તરફના વલણવાળો નથી. એક દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર તરફનો શુભભાવ અને
બીજો સ્ત્રી–કુટુંબ–પૈસા તરફનો અશુભભાવ –એ બંને પર તરફ ઢળતા ભાવોથી પોતાનું જ્ઞાન આનંદ સ્વરૂપ ભિન્ન
છે એમ સમજ્યા વિના અનાદિથી મહાન ભૂલરૂપ અજ્ઞાન ટળે નહિ. સત્ય સમજણમાં સાચા જ દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર
નિમિત્તરૂપે હોય છે. જો સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રને નિમિત્તરૂપે ન ઓળખે તો અજ્ઞાની છે અને જો તેમનાથી પોતાને
લાભ થાય એમ માને તોય મિથ્યાત્વ છે. કોઈપણ નિમિત્ત મારું કાંઈ કરી દીએ એવી માન્યતા તે જ મહાન ભૂલ છે
અને તેનું ફળ દુઃખ જ છે, માટે નિમિત્તના લક્ષે જીવ દુઃખી જ થાય, સુખી થાય નહિ. એ બરાબર સમજવું કે
નિમિત્તના લક્ષે દુઃખ છે, પરંતુ નિમિત્તથી દુઃખ નથી. પૈસા–સ્ત્રી વગેરે તો નિમિત્ત છે, તેનાથી જીવ દુઃખી નથી પણ
‘આ વસ્તુ મારી છે, તેમાં મારું સુખ છે, હું તેનું કરી શકું છું’ આવા પ્રકારે નિમિત્તનું લક્ષ કરીને જીવ દુઃખી થાય છે.
નિમિત્તનું લક્ષ કરવું તે પોતાનો દોષ છે. ઉપાદાનના લક્ષે પરમ આનંદ હોય અને નિમિત્તના લક્ષે દુઃખ હોય; કોઈપણ
પરનિમિત્તનું લક્ષ તે દુઃખ જ છે–માટે જ્ઞાન આનંદસ્વરૂપથી પરિપૂર્ણ પોતાના ઉપાદાનને ઓળખીને તેના લક્ષે
એકાગ્રતા કરવી તે જ પરમસુખ છે અને આ જ મુક્તિનું કારણ છે. –૩૩–
છેઃ–
સુખી કૌન તૈ હોત હૈ, તાકો દેહુ બતાય. ૩૪.
સુખી થાય. જ્યારે આત્મા સમ્યગ્દર્શન દ્વારા પોતાના સ્વભાવને ઓળખીને પોતામાં ગુણ પ્રગટ કરે ત્યારે અધૂરી
અવસ્થામાં શુભરાગ આવે છે અને જ્યાં રાગ હોય ત્યાં પર નિમિત્ત હોય જ છે, કેમકે સ્વભાવના લક્ષે રાગ હોય
નહિ. જો આત્મસ્વભાવનું ભાન હોય તો તે શુભરાગને અને શુભરાગના નિમિત્તોને (સત્દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર વગેરેને)
વ્યવહારથી ધર્મનું કારણ કહેવાય, પરંતુ શુભ રાગ, નિમિત્તો કે વ્યવહાર એ કોઈ આત્માને ખરેખર લાભ કરે કે
મુક્તિનું કારણ થાય એ વાત ખોટી છે. રાગ, નિમિત્ત અને વ્યવહાર રહિત આત્માના શુદ્ધ સ્વભાવની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન
અને રમણતા તે જ મોક્ષનું સાચું કારણ છે.
નિમિત્ત તરફના વલણથી થાય છે. નિમિત્તો તો પરવસ્તુ છે, તે દુઃખ આપતા નથી પરંતુ સ્વનું લક્ષ ચૂકીને પરના લક્ષે
જીવ દુઃખી થાય છે, આમ ઉપાદાને પ્રબળપણે સિદ્ધ કર્યું તેથી હવે નિમિત્તે પ્રશ્ન ઉપાડયો છે કે મારા તરફના તો બધાય
ભાવોથી જીવ દુઃખી જ થાય છે તો સુખી કોનાથી થાય છે એ બતાવી દે? –૩૪–
યે સુખ દુઃખકે મૂલ હૈ, સુખ અવિનાશી માંહિં. ૩પ.