ઃ ૬૮ઃ આત્મધર્મઃ ૪૦
વિકાર પોતાના દોષથી પોતાની અવસ્થામાં થાય છે, તેથી તેને ટાળવા માટે અસદ્ભૂતવ્યવહારનયથી આત્માના
જાણવા તે સમ્યક્નય છે. (ગાથા પ૬૪–પ૬પ) જીવ પોતાના દોષથી તે વિકાર કરે છે પણ તે વિકાર અસદ્ભૂત છે
તેથી પોતે ટાળે તો તે ટાળી શકાય છે એવું જ્ઞાન થતાં પોતે વિકાર ટાળે છે, તે આ નયનું ફળ છે.
(પ) નયાભાસોનું નિરૂપણ કરવાની ભૂમિકા બાંધી છે. (ગાથા–પ૬૬) શરીર અને જીવ ભિન્ન દ્રવ્યો છે
છતાં શરીરને જીવનું માનવું તે અપસિદ્ધાંત છે. જીવ અને શરીરનો સંબંધ કોઈ નયે સાચો છે એમ જ્યાં સુધી જીવ
જાણે ત્યાં સુધી તેને અનાદિથી ચાલી આવતી શરીર સાથેની એકત્વબુદ્ધિ ટળે નહિ, માટે જીવને શરીરવાળો કહેનારો
નય મિથ્યાનય છે. (ગાથા–પ૬૭–પ૬૮)
(૬) જીવ અને શરીર એક ક્ષેત્રાવગાહી હોવાને લીધે તેને એક કહેવાં તે મિથ્યાનય છે; તેમાં અતિ વ્યાપ્તિ
દોષ આવે છે કેમ કે એકક્ષેત્રાવગાહપણે તો બધાય દ્રવ્યો છે. (ગાથા– પ૬૯)
(૭) જીવ અને શરીરને બંધ્ય–બંધકભાવ છે એમ કહેવું તે પણ મિથ્યાનય છે, કેમ કે તે ભિન્ન દ્રવ્યો છે
અને ભિન્ન દ્રવ્યોેનો જો બંધ થઈ જાય તો બે મળીને એક દ્રવ્ય થઈ જાય. (ગાથા–પ૭૦)
(૮) જીવને શરીર સાથે નિમિત્ત–નૈમિત્તિકભાવ કહેવો તે પણ મિથ્યાનય છે, કેમ કે દરેક વસ્તુ સ્વયં
પરિણમનારી છે, તો તેમાં અન્યના નિમિત્તપણાથી શું ફાયદો છે? સ્વતઃ પરિણમનશીલ વસ્તુને માટે નિમિત્ત–
કારણનું કાંઈ પ્રયોજન નથી. (ગાથા–પ૭૧)
(૯) જીવ નોકર્મ અને કર્મના કાર્યનો કર્તા–ભોક્તા છે એમ કહેવું તે પણ નયાભાસ છે. (ગાથા–પ૭૨)
(૧૦) ઉપર કહેલા નય મિથ્યાનયો શા માટે છે તેનાં કારણો બતાવીને, તે માન્યતા સિદ્ધાંત વિરુદ્ધ છે એમ
જણાવ્યું છે. (ગાથા–પ૭૩–પ૭૪)
(૧૧) જીવને પરદ્રવ્યનો કર્તા ભોક્તા કહેવાના ભ્રમનું કારણ અને તેનું સમાધાન. (ગાથા–પ૭પ–પ૭૬)
(૧૨) કુંભાર પોતાના ભાવનો કર્તા–ભોક્તા છે, પણ કુંભાર ઘડાનો કર્તા–ભોક્તા નથી. કુંભાર ઘડાનો કર્તા
છે–એવો લોકવ્યવહાર તે મિથ્યાનય છે. (ગાથા–પ૭૭–પ૭૮–પ૭૯)
(૧૩) ઘર, ધન, ધાન્ય, સ્ત્રી, પુત્ર વગેરે પરપદાર્થોનો કર્તા–ભોક્તા જીવ છે એમ કહેવું તે પણ મિથ્યાનય
છે. (ગાથા–પ૮૦ થી પ૮૪)
(૧૪) બોધ્યબોધક (જ્ઞેય–જ્ઞાયક) સંબંધથી જ્ઞાનને જ્ઞેયગત કહેવું તે મિથ્યાનય છે. (ગાથા–પ૮પ થી પ૮૭)
૭. શ્રી પંચાધ્યાયીની આ પ૬૧ થી પ૮૭ સુધીની ગાથાઓ ઘણી ઉપયોગી હોવાથી તે ગાથાઓ શબ્દાર્થ તથા
ભાવાર્થ સાથે નીચે આપી છે; મુમુક્ષુઓએ તે બરાબર વાંચીને તેના ભાવ યથાર્થ સમજવાની જરૂર છે. નિમિત્ત
નૈમિત્તિક સંબંધને યથાર્થ પણે સમજ્યા વિના તે સંબંધી જે જુઠી માન્યતાઓ ચાલી રહી છે તે આ સમજવાથી ટળી
જશે. ‘એક દ્રવ્યની પર્યાય બીજા દ્રવ્યની વ્યાપ્ય–વ્યાપકભાવે કર્તા નથી એ ખરું પણ નિમિત્ત નૈમિત્તિકભાવે તો કર્તા
છે! અથવા કોઈ વખતે ઉપાદાન કારણની મુખ્યતાથી કાર્ય થાય અને કોઈ વખતે નિમિત્ત કારણની મુખ્યતાથી કાર્ય
થાય’–એવો જે મિથ્યાભ્યાસ જીવોને રહ્યા કરે છે તે આ ગાથાઓને યથાર્થપણે સમજવાથી ટળી જ જશે, માટે આ
ગાથાઓને કાળજીપૂર્વક વાંચીને તેના ભાવ યથાર્થપણે સમજવા.–સંપાદક
સમ્યક્ તથા મિથ્યાનયનું લક્ષણ
तद्गुणसंविज्ञान सोदाहरणः सहेतुरथ फलवान्।
यो हि नयः स नयः स्याद्विपरीतो नयो नयाभासः।। ५६१।।
અન્વયાર્થઃ– (हि) નિશ્ચયથી (यः नयः) જે નય(तद्गुण–संविज्ञानः)* તદ્ગુણસંવિજ્ઞાન,
(सोदाहरणः) ઉદાહરણ સહિત [सहेतु] સહેતુક [अथ] અને [फलवान्] ફળવાન હોય (सः नयः) તે નય છે,
તથા (विपरीतः नयः) તેનાથી વિપરીત નય છે તે (नयाभासः स्यात्ः) નયાભાસ છે.
ભાવાર્થઃ– જે નય તદ્ગુણસંવિજ્ઞાન અર્થાત્ તદ્ગુણનો બોધક (વસ્તુના પોતાના ભાવને બતાવનાર) હોય તથા
ઉદાહરણ, હેતુ અને પ્રયોજન સહિત હોય છે તે વિકલાદેશાત્મક (વસ્તુના એક પડખાંને બતાવનાર) વાસ્તવિકનય કહેવાય
છે, તથા તેનાથી વિપરીત એટલે કે તદ્ગુણપણું, ઉદાહરણ, હેતુ અને ફળનો જેમાં અભાવ હોય તે નયાભાસ કહેવાય છે.
પ્રમાણની જેમ નય પણ ફળવાન હોવો જોઈએ
फलवत्वेन नयानां भाव्यमवश्यं प्रमाणवद्धि यतः।
स्यादवयविप्रमाणं स्युस्तदवयवा नयास्तदंशत्वात्।। ५६२।।
* તદ્ગુણ– જીવના–ભાવો તે જીવના તદ્ગુણ છે, પુદ્ગલનાભાવો તે પુદ્ગલના તદ્ગુણ છે.