જેઠઃ૨૪૭૩ઃ ૧પ૩ઃ
જ્ઞાની અને અજ્ઞાની વચ્ચેનું મહાન અંતર
પોતાની ઉપર કોઈ દુશ્મન ચડી આવ્યો હોય તેવા પ્રસંગે દુશ્મનને મારવાનો ભાવ (અર્થાત્ વિરોધિની
હિંસાનો ભાવ) જ્ઞાની તથા અજ્ઞાની બંનેને થાય, તે વખતે તે બંનેના અંતરંગ અભિપ્રાયમાં કેટલું મોટું અંતર છે
તેનો ખ્યાલ નીચેની બાબતોથી આવી જશે.
(૧) જ્ઞાની એમ માને છે કે, આ દુશ્મન આવ્યો માટે મને હિંસાનો ભાવ થયો–એમ નથી, પણ મારા
પુરુષાર્થની નબળાઈને લીધે હિંસાનો ભાવ થઈ આવ્યો છે.
અજ્ઞાની એમ માને છે કે, આ દુશ્મન આવ્યો માટે જ મને હિંસાનો ભાવ થઈ આવ્યો, જો તે ન આવ્યો હોત
તો ન થાત.
જ્ઞાની સ્વપર્યાયનો દોષ જાણે છે, અજ્ઞાની સ્વપર્યાયના દોષને ન સ્વીકારતાં પરનો દોષ કાઢે છે. ખરેખર
જ્ઞાની કોઈ પરને દુશ્મન માનતા નથી.
(૨) જ્ઞાની એમ વિચારે છે કે–આ વિરોધિની હિંસાનો ભાવ પણ મારે કરવા જેવો નથી. દુશ્મનની હાજરી
હોવા છતાં, એ જ ક્ષણે જો પુરુષાર્થની ઊગ્રતા વડે વીતરાગતા થઈ શકે તો મારે તે ભાવ છોડવા જેવો છે.
અજ્ઞાની એમ વિચારે છે કે–દુશ્મન આવીને હેરાન કરે તેવે વખતે તો વિરોધીની હિંસાનો ભાવ કરવો જ
જોઇએ.
જ્ઞાનીને તે હિંસાભાવ છોડવાની ભાવના છે, અજ્ઞાનીને તે હિંસાભાવ કરવાની ભાવના છે. જ્ઞાનીને તે
ભાવનો અનાદર અને ખેદ વર્તે છે, અજ્ઞાનીને તે ભાવનો આદર અને હોંશ વર્તે છે.
(૩) જ્ઞાની એમ માને છે કે વિરોધભાવ થતાં દુશ્મન સાથેની લડાઈમાં હાર કે જીત થવી તે પુણ્ય–પાપના
નિમિત્તથી થાય છે, પણ મારા પુરુષાર્થને લીધે હાર–જીત થતી નથી; અને લડાઈમાં શરીરની ક્રિયાનો કર્તા પોતાને
માનતા નથી.
અજ્ઞાની એમ માને છે કે–દુશ્મન સાથે લડાઈમાં હું મારા પુરુષાર્થ વડે જીતું છું અથવા ઓછા પુરુષાર્થને લીધે
હારૂં છું; અને લડાઈમાં શરીરની ક્રિયા મારી શક્તિથી થાય છે.
જ્ઞાનીઓ પોતાનો પુરુષાર્થ પરમાં માનતા નથી એટલે કે પોતાના પુરુષાર્થથી પરનાં કામ થાય એમ માનતા
નથી અને તેથી તેઓ પરનું અભિમાન કરતા નથી. અજ્ઞાની જીવ પોતાના પુરુષાર્થથી પરનાં કામ થાય એમ માને છે
અને પરનાં અભિમાન કરે છે.
(૪) જ્ઞાનીઓ દુશ્મન સાથેની હાર–જીતને પોતાની માનતા નથી. પણ જેટલે અંશે રાગ–દ્વેષ થયા તેટલે
અંશ હાર માને છે અને રાગરહિત સ્વભાવની શ્રદ્ધા જ્ઞાન ટકાવી રાખ્યા તેટલે અંશે જીત માને છે. રાગને પોતાનો
માનવો તે જ મોટી હાર છે; બહારની હારજીતથી પોતાને નુકશાન–લાભ માનતા નથી.
અજ્ઞાની જીવ દુશ્મન સાથેની હાર–જીતને પોતાની માને છે, પણ રાગ–દ્વેષ થાય છે તે જ પોતાની હાર છે
તથા તે રાગને પોતાનું કર્તવ્ય માને છે તે મોટી હાર છે–એને જાણતો નથી. પણ બહારની હાર–જીતથી પોતાને
નુકશાન–લાભ માને છે.
જ્ઞાની પોતાના પર્યાયથી જ લાભ–નુકશાન માને છે, પણ પરથી લાભ–નુકશાન માનતા નથી; અજ્ઞાની
પોતાની પર્યાયના લાભ–નુકશાનને જાણતો નથી અને પરથી લાભ નુકશાન માને છે. જ્ઞાની પોતાના પર્યાયના
વિકારને દૂર કરવા માગે છે, અજ્ઞાની બહારના સંયોગને દૂર કરવા માગે છે.
આ રીતે જ્ઞાની તથા અજ્ઞાની બંનેને વિરોધિની હિંસાનો ભાવ સમાન હોવા છતાં, અને બાહ્ય ક્રિયા પણ
સમાન હોવા છતાં, જ્ઞાનીને તે વખતે અલ્પ પાપ અને ઘણી નિર્જરા થાય છે અને અજ્ઞાનીને અનંતુ પાપ થાય છે.
જ્ઞાનીને તે વખતે પણ સાચા અભિપ્રાયને લીધે સંસાર ઘટતો જાય છે, અજ્ઞાનીને ઊંધા અભિપ્રાયને લીધે અનંત
સંસાર વધે છે. સમ્યગ્દર્શન થતાં જીવનો અભિપ્રાય ફરી જાય છે, તે કદી વિકાર ભાવોની ભાવના કરતો નથી અને
પરવસ્તુનો કર્તા પોતાને માનતો નથી. આવા સમ્યક્ અભિપ્રાયવાળા ધર્માત્માને વ્રત, તપ, ત્યાગ પડિમા ન હોવા
છતાં સાચા અભિપ્રાયના જોરે તેણે સંસારના મૂળને છેદી નાખ્યું છે. ઊંધા અભિપ્રાયનું જે અનંતુ પાપ છે તે પાપ
શુભભાવ વડે ટળી શકતું નથી પણ સાચી સમજણ વડે જ ટળી શકે છે; માટે સાચો અભિપ્રાય અર્થાત્ સમ્યગ્દર્શન તે
જ પ્રથમ અપૂર્વ ધર્મ છે.
* * * * * * *