ઃ ૧પ૨ઃ આત્મધર્મઃ ૪૪
(૪) –પર્યાયનું જ્ઞાન અને નિમિત્તનું જ્ઞાન–
આત્માનો સ્વભાવ શુદ્ધ જ્ઞાનરૂપ, પરથી અને વિકારથી ભિન્ન છે. આત્મામાં રાગાદિ થાય તેનું પહેલાં જ્ઞાન
કરવું કે આ રાગાદિ મારા પર્યાયમાં થાય છે, કર્મો તે કરાવતા નથી પણ મારા પુરુષાર્થના દોષથી તે થાય છે. આટલું
સ્વીકાર્યા પછી ત્રિકાળી સ્વભાવની દ્રષ્ટિથી તે રાગનો પણ નિષેધ કરવો કે રાગ મારા સ્વભાવમાં છે જ નહિ;
સ્વભાવદ્રષ્ટિથી હું રાગનો કર્તા નથી.
જો જીવ પોતાની પર્યાયમાં રાગને ન સ્વીકારે તો તેનો નિષેધ કરીને સ્વભાવમાં કેમ ઢળે? રાગ જડની
પર્યાયમાં જ થાય છે એમ માને અથવા તો કર્મો રાગ કરાવે છે એમ માને તો તે જીવ કદી રાગનો નિષેધ કરી શકે
નહિ. અને રાગ કરતાં કરતાં ધર્મ થશે એમ માને તો તે પણ રાગનો નિષેધ કરી શકે નહિ. માટે, પ્રથમ પોતાના
પર્યાયમાં ક્ષણિક રાગ થાય છે એમ જાણીને પછી સ્વભાવ દ્રષ્ટિ વડે તેનો નિષેધ કરવો. આ સમ્યગ્દર્શન અને
સમ્યગ્જ્ઞાનનો ઉપાય છે.
પ્રશ્નઃ– જેમ રાગાદિનું પહેલાં જ્ઞાન કરીને પછી તેનો નિષેધ કરવાનું કહ્યું તેમ ‘પર દ્રવ્યના કાર્યમાં હું નિમિત્ત
છું’ એવા પ્રકારના નિમિત્ત નૈમિત્તિક સંબંધને પહેલાં જાણીને પછી તેનો નિષેધ કરવો–તે રીત યોગ્ય છે કે નહિ?
ઉત્તરઃ– નહિ, એ ઊંધી દ્રષ્ટિ છે; કેમ કે સ્વદ્રવ્યમાં પર દ્રવ્યોનો અભાવ જ છે તેથી પહેલાં પરથી ભિન્ન અને
પરના સંબંધરહિત નિરપેક્ષ દ્રવ્યનું જ્ઞાન કર્યા પછી પર દ્રવ્યનું અને પર દ્રવ્ય સાથેના નિમિત્ત–નૈમિત્તિક સંબંધનું
યથાર્થ જ્ઞાન થાય. જ્યાં સુધી સ્વ દ્રવ્ય યથાર્થ ન જાણે ત્યાં સુધી જ્ઞાનનું સ્વ પર પ્રકાશક સામર્થ્ય ખીલે નહિ.
જે રાગાદિ ભાવો થાય છે તે તો પોતાની પર્યાયમાં થાય છે, માટે જો તેને ન જાણે તો પૂરી વસ્તુનું જ્ઞાન થતું
નથી, તેથી તેને તો પહેલાં જાણવા જોઈએ. પણ પર દ્રવ્યો તો પોતાથી ભિન્ન જ છે તેથી તેની સાથેના સંબંધનો
पहेलां निषेध अने पछी ज्ञान करवुं તે યોગ્ય છે. પર્યાયમાં રાગ તે તો સ્વ વસ્તુમાં થતો હોવાથી તેનું पहेलां ज्ञान
करीने पछी निषेध કરવો તે યોગ્ય છે. રાગનો નિષેધ કરીને જે જ્ઞાન અખંડ સ્વભાવમાં ઢળ્યું તે જ્ઞાનમાં સ્વ–પરને
યથાર્થ જાણવાનું સામર્થ્ય છે.
(પ) ‘નિમિત્ત’ ક્યારે કહેવાય?
વસ્તુમાં સ્વયં કાર્ય થાય તો જ યોગ્યવસ્તુને નિમિત્ત કહેવાય છે. પણ કાર્ય થયા વિના કોઈને નિમિત્ત
કહેવાતું નથી. જ્યાં કાર્ય થાય ત્યાં નિમિત્ત હોય, પરંતુ જ્યાં કાર્ય જ નથી ત્યાં નિમિત્ત કોનું?
કોઈ એમ માને કે અમુક નિમિત્ત હોવાથી કાર્ય ન થયું; અને નિમિત્ત આવ્યું ત્યારે કાર્ય થયું–એ માન્યતા
ખોટી છે. કાર્ય થયા વગર નિમિત્ત કોનું કહેવું? કાર્ય થયું ત્યારે જે પદાર્થને નિમિત્ત કહેવાય છે તે पदाथર્ તો પહેલાં
પણ હતો, પરંતુ તે વખતે ઉપાદાનમાં કાર્ય થવાની લાયકાત નહિ હોવાથી કોઈ પર પદાર્થને ખરી રીતે નિમિત્ત
કહેવામાં આવ્યું નહિ, પણ જ્યારે कार्य थयुं त्यारे निमित्त कहेवायुં
–એમ યથાર્થ સમજવું જોઈએ; કેમ કે ‘નિમિત્ત’કહેતાં જ તે કોઈ ઉપાદાનમાં થતાં કાર્યની અપેક્ષા રાખે છે, જ્યાં કાર્ય જ ન હોય ત્યાં નિમિત્ત ક્યાંથી હોય?
(૬) સાચું અને ખોટું
‘નિમિત્ત’ છે જ નહિ એમ માને તો તે ખોટું છે, ‘નિમિત્ત’ છે પણ તે નિમિત્તથી ઉપાદાનમાં કાંઈ કાર્ય થાય
એમ માને તો તે ખોટું છે. નિમિત્તનો ઉપાદાન ઉપર કાંઈ પ્રભાવ પડે છે અથવા તો તે ઉપાદાનને કાંઈ મદદ, અસર કે
લાભ–નુકશાન કરે છે એમ માનવું તે પણ ખોટું છે.
જે વખતે ઉપાદાનમાં કાર્ય થાય તે વખતે નિમિત્તપણાને લાયક પર વસ્તુને ‘નિમિત્ત’ કહેવાય છે, એ રીતે
કાર્ય વખતે નિમિત્ત હોય છે ખરૂં; પણ તેનાથી ઉપાદાનમાં કાંઈ કાર્ય થતું નથી. ઉપાદાન પોતે પોતાનું કાર્ય પોતામાં
કરે છે અને નિમિત્ત પોતે પોતાનું કાર્ય પોતામાં કરે છે; ઉપાદાન નિમિત્તને આધીન નથી અને નિમિત્ત ઉપાદાનને
આધીન નથી–આવું જાણવું તે સાચું છે.
मूल में भूल
ભૈયા ભગવતીદાસજી તથા વિદ્વદ્વર્ય પંડિત શ્રી બનારસીદાસજી કૃત ઉપાદાન–નિમિત્ત દોહા ઉપર પરમ પૂજ્ય
સદ્ગુરુદેવશ્રી કાનજી સ્વામીના પ્રવચનોનું હિંદી ભાષાંતર ‘મૂલ મેં ભૂલ’ નામક પુસ્તકાકારે વૈશાખ વદ ૮ ના દિવસે
પ્રસિદ્ધ થયેલ છે. જેઓ હિંદી ભાષા સારી રીતે વાંચી સમજી શકતા હોય તેઓ માટે અત્યંત ઉપયોગી છે. મૂલ્ય બાર
આનાઃ ટ. ખ. માફ ઃ પ્રાપ્તિસ્થાનઃ ઃ આત્મધર્મ કાર્યાલયઃઃ મોટા આંકડિયા (કાઠિયાવાડ)ઃ