પરનો નિર્ણય યથાર્થ થઈ શકે નહિ. જે જ્ઞાન સ્વભાવ તરફ વળ્યું તે જ્ઞાન પરનો પણ યથાર્થ વિવેક કરે છે.
નિષેધ કરીને રાગરહિત સ્વભાવ તરફ જ ઢળે. એવા જ્ઞાનમાં જ રાગને અને નિમિત્તને જેમ છે તેમ યથાર્થ જાણવાની
તાકાત છે. પરંતુ જે જ્ઞાન રાગરહિત સ્વભાવ તરફ ઢળ્યું જ નથી અને રાગમાં જ અટકી ગયું છે તે જ્ઞાન સ્વ–પરને
યથાર્થ જાણવાનું કાર્ય કરી શકશે નહિ.
સંયોગને જુએ છે; પરંતુ સમ્યગ્દર્શન રૂપે તો તે સમયની પર્યાય પોતે પરથી નિરપેક્ષ સ્વતંત્રપણે જ પરિણમી છે–એમ
સ્વાધીનદ્રષ્ટિ ઉઘડયા વગર નિમિત્તાશ્રિતદ્રષ્ટિ ટળે નહિ.
કરવો તે તો કર્તાના પરિણામ ઉપર આધાર રાખે છે અર્થાત્ કર્તા પોતે જેવા કાર્યરૂપે પરિણમે તે અનુસાર પર
વસ્તુમાં આરોપ કરીને તેને નિમિત્ત કહેવાય છે. તે પર વસ્તુમાં પણ તે પ્રકારની (નિમિત્તપણાની) સ્વતંત્ર લાયકાત
છે. કોઈને પ્રશ્ન ઊઠે કે–કોઈ પર વસ્તુ તો કાર્યમાં કાંઈ કરતી નથી, તો પછી તે વસ્તુઓમાંથી એકને નિમિત્ત કહેવું
અને બીજીને ન કહેવું તેનું શું કારણ? તેનો ઉત્તર એ છે કે–જેમ ઉપાદાન વસ્તુમાં સ્વયં કાર્યરૂપે પરિણમવાની
યોગ્યતા છે તેમ તે પર વસ્તુમાં પણ એવી જ નિમિત્તપણાની યોગ્યતા છે કે જેથી તેને જ નિમિત્ત કહેવાય. ઉપાદાન
અને નિમિત્ત બંનેની સ્વતંત્ર લાયકાત છે.
યથાર્થ વિવેક વગર પરમાં ક્યાંય પાર પડે તેમ નથી. જેને પોતાના સ્વભાવની સ્વતંત્રદ્રષ્ટિ ખીલી છે તેનું જ્ઞાન ચૌદ
બ્રહ્માંડના ભાવોનો વિવેક કરી લેશે.
જીવ પોતે અનારોપ–નિરપેક્ષ સ્વભાવને સમજ્યા પછી વિકલ્પથી આરોપ કરે છે કે ‘ભગવાન મને નિમિત્ત હતા.’
પૂર્વે પોતાનું લક્ષ ભગવાન ઉપર હતું એમ જ્ઞાન કરીને વર્તમાન વિકલ્પ વડે ભગવાનમાં નિમિત્તપણાનો આરોપ
કરે છે.
દ્રવ્ય મારી અપેક્ષા રાખીને પરિણમતું હોય–એમ અજ્ઞાની માને છે. ખરેખર તો જે જીવ સ્વયં સત્ સમજ્યો છે તે જીવ
પોતાને વિકલ્પ ઊઠતાં નિમિત્તને જાણીને એમ આરોપ કરે છે કે ‘આ મને નિમિત્ત હતું.’ આ રીતે, સ્વતંત્ર કાર્ય થાય
ત્યાં પરમાં નિમિત્તનો આરોપ કરવામાં આવે છે પરંતુ કોઈ જીવ પરના કાર્યમાં નિમિત્ત થવા માગે તો તેની દ્રષ્ટિ
પરાશ્રિત છે.