એકલી વસ્તુ તે દ્રષ્ટિનો વિષય છે. વ્યવહારનય પરની અપેક્ષા બતાવે છે તેથી
“આદરવો ન્યાયસંગત જ છે” એમ કહ્યું નથી; એટલે વ્યવહારનય આદરણીય નથી, પણ જાણવા યોગ્ય છે.
ક્યાં કરશે? એટલે વ્યવહારને નહિ માનો તો પણ વસ્તુ સમજાશે નહિ અને જો તે વ્યવહારનું જ લક્ષ રહેશે તો પણ
અખંડ વસ્તુ કે જે નિશ્ચયનો વિષય છે તે ખ્યાલમાં આવશે નહિ. વ્યવહાર સમજ્યા વગર પરમાર્થ સમજશે ક્યાંથી?
અને પરમાર્થ નહિ સમજે તો વ્યવહાર કામનો શું?
રાગ–દ્વેષરહિત, કર્મના સંયોગ રહિત, અને પર્યાયના ભેદ રહિત
પરસ્પર વિરોધ છે; ત્યાં વ્યવહારનય તો અવસ્થામાં જેમ છે તેમ જાણે છે, દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રનું નિમિત્ત છે, રાગ
છે, ઊણપ છે, કર્મનો સંગ છે, શરીરનો સંયોગ છે–એ બધું જાણે છે અને નિશ્ચયનય ત્રિકાળસ્વભાવનું જ લક્ષ
કરે છે, ત્રિકાળ સ્વભાવમાં રાગ–દ્વેષ નથી, સંયોગ નથી, નિમિત્ત નથી, ઊણપ નથી, શરીર નથી, કર્મ નથી–એમ
સ્વભાવ દ્રષ્ટિના જોરમાં નિશ્ચયનય બધું ઉડાડી દે છે, અને વ્યવહારનય તે બધું જેમ છે તેમ બતાવે છે; એ
વ્યવહારને જાણવો અને નિશ્ચયને જાણીને આદરવો–તે જ બંને નયોનો વિરોધ મટાડવાનો ઉપાય છે અને એ જ
રીતે યથાર્થ શ્રદ્ધાન થાય છે, તે જ સમ્યક્ત્વ છે. પણ બંને નયોના કથનને સમાન જાણવું અર્થાત્ બંનેને
આદરણીય માનવા તે યથાર્થ શ્રદ્ધાન નથી. બંને નયોને ન માને અને એકને જ માને, અથવા તો બંને નયોને
આદરણીય માની લે તો શ્રદ્ધા અને જ્ઞાન બંને ખોટા છે.
સારા સારા સંયોગોની પ્રાપ્તિ થશે એમ માનીને તે પુણ્યની હોંશ કરે છે. પુણ્યની હોંશ કરતાં મુક્ત આત્મ સ્વભાવનો
અનાદર થાય છે અને અનંત સંસારનો આદર થાય છે તેનું અજ્ઞાનીને લેશ માત્ર ભાન નથી. પરંતુ બાહ્યદ્રષ્ટિ છોડીને,
આત્મામાં તે પુણ્ય ભાવનું ફળ શું આવે છે તે સમજવાની જો દરકાર કરે તો, આત્મામાં તો પુણ્યભાવથી દુઃખની જ
ઉત્પત્તિ છે એમ તેને સમજાય, તેથી તે કદી પુણ્યમાં હોંશ ન કરે અને પુણ્યમાં કદી ધર્મ ન માને...તેમજ તેને ધર્મનો
હેતુ ન માને. કેટલાક કહે છે કે–પુણ્ય ધર્મ નથી એ તો ખરૂં, પણ તે ધર્મનું કારણ અર્થાત્ હેતુ છે. તેમની એ માન્યતા
પણ મિથ્યા છે.
अस्ति नाबन्ध हेतुर्वा शुभोनाप्य शुभावहात्।।
નિર્જરાદિનું કારણ) થઈ શકતું નથી અને તેને ‘શુભ’ પણ કહેવાતું નથી. ભાવાર્થઃ– શુભોપયોગને નિર્જરાનું કારણ
માનવું ન જોઈએ, કારણ કે શુભોપયોગ પણ બંધનું જ કારણ છે; તેથી તેને માત્ર વ્યવહારથી ‘શુભ’ કહેવાય છે;
ખરેખર તો જેનાથી સંવર–નિર્જરા થાય તેને જ ‘શુભ’ કહેવાય છે, શુભોપયોગથી જે શુભબંધ થાય છે તે પણ બંધ
જ છે તેથી શુભોપયોગ પણ ‘અશુભ’ જ છે–શુભ નથી.