જેઠઃ ૨૪૭૩ઃ ૧પપઃ
ગાથા–૪૩
અર્થઃ– નિશ્ચયથી કષાય સહિત યોગથી જે દ્રવ્ય અને ભાવરૂપ બે પ્રકારના પ્રાણોનો ઘાત કરવો તે ખરેખર
હિંસા છે.
ભાવાર્થઃ– જીવના પરિણામમાં જે કષાય પ્રગટ થયો તેનાથી પ્રથમ તો પોતાના શુદ્ધોપયોગરૂપ
ભાવપ્રાણનો ઘાત થયો; પોતાના ભાવપ્રાણના ઘાતથી પહેલાં પોતાની હિંસા તો થઈ જ ગઈ, ત્યાર પછી બીજા
જીવનું મરણ વગેરે થાય કે ન પણ થાય. અર્થાત્ દ્રવ્ય–હિંસા ન થાય તો પણ કષાય પરિણામ વડે પોતાની ભાવ
હિંસા તો થઈ જ ગઈ છે.
અહિંસા તથા હિંસાનું લક્ષણ
ગાથા–૪૪
અર્થઃ– जीवना परिणाममां रागादिक भावोनुं प्रगट न थवुं ते ज खरेखर अहिंसा छे अने जीवना
परिणाममां रागादि भावोनी उत्पत्ति थवी ते ज हिंसा छे–आ जिनसिद्धांतनुं टूंकु रहस्य छે
.ભાવાર્થઃ– परम अहिंसा धर्मनुं प्रतिपादन करनार जैनधर्मनुं आ ज रहस्य छे के–રાગાદિ ભાવોથી
પોતાના શુદ્ધોપયોગરૂપ પ્રાણનો ઘાત થાય છે તેથી રાગાદિક ભાવોનો અભાવ તે જ અહિંસા છે અને તે રાગાદિક
ભાવોનો સદ્ભાવ તે જ હિંસા છે.
હું પર જીવોને મારી શકું તથા હું પર જીવોને બચાવી શકું–એવો મિથ્યા અભિપ્રાય હોય તે જીવ કદી પણ
અહિંસક હોય જ નહિ, પણ હિંસક જ હોય. કેમ કે જેના અભિપ્રાયમાં પર જીવોને હું મારૂં અને પર જીવોને હું જીવાડું–
એવી બુદ્ધિ છે તેને અનંત પર જીવો પ્રત્યે રાગ અને દ્વેષ હોય જ, અને તેથી તે જીવ હિંસક જ છે. પરના કર્તૃત્વરૂપ
મિથ્યા અભિપ્રાય અને અહિંસકપણું એ બંને કદી સાથે હોઈ જ ન શકે. મિથ્યા–અભિપ્રાય ટળી ગયા પછી ક્રમે ક્રમે
જીવને કષાયભાવ અવશ્ય ટળતા જાય છે. અને જ્યાં પોતાના ભાવમાં કષાય ન હોય ત્યાં બીજા જીવોને મારવાનો કે
દુઃખ દેવાનો ભાવ પણ હોય જ નહિ. આથી મિથ્યાત્વ એ જ હિંસાનું મૂળ છે અને સમ્યક્ત્વ એ જ અહિંસાનું મૂળ છે.
પ૨ જીવોને પીડન થવા છતાં અહિંસા
ગાથા–૪પ
અર્થઃ– નિશ્ચયથી યોગ્ય આચરણવાળા સંતપુરુષને રાગાદિક ભાવોના અભાવમાં માત્ર પર જીવોના પ્રાણ
પીડનથી હિંસા કદી પણ થતી નથી.
ભાવાર્થઃ– કોઈ મુનિજન કે ધર્માત્મા પુરુષ સાવધાનીથી ગમનાદિ કરતા હોવા છતાં, તેના શરીરના નિમિત્તે
કોઈ જીવોને પીડા થઈ જાય તો પણ તે પુરુષને હિંસા–દૂષણ કદાપિ લાગતું નથી કેમ કે તેના પરિણામ કષાયયુક્ત
નથી; અને હિંસાનું લક્ષણ તો कषाय सहित योगथी પ્રાણ પીડન થવું–તે છે. જીવના ભાવની અપેક્ષા રાખ્યા વગર,
જો માત્ર પર જીવોના પ્રાણપીડનને જ હિંસા ગણવામાં આવશે તો અતિવ્યાપ્તિ દૂષણ આવી પડશે.
પર જીવોને પીડા ન થવા છતાં હિંસા
ગાથા–૪૬
અર્થઃ– જીવ રાગાદિક ભાવોને વશ થઈને પ્રવર્તતાં અયત્નાચારરૂપ પ્રમાદ કરે તે વખતે પર જીવ મરે કે ન
મરે પરંતુ તેને હિંસા તો ચોક્કસ થાય જ છે.
ભાવાર્થઃ– જે પ્રમાદી જીવ કષાયોને વશીભૂત થઈને ગમનાદિ ક્રિયા યત્નાચારપૂર્વક નથી કરતો તે અવશ્ય
હિંસા દોષનો પાત્ર થાય છે; ત્યાં પર જીવ મરે કે ન મરે તેની સાથે કાંઈ સંબંધ નથી. હિંસા તો જીવના કષાય ભાવથી
જ થાય છે.
કોઈ પણ જીવોના પ્રાણોનો ઘાત થયા વગર હિંસા કેમ થઈ?–એવા પ્રશ્નનું સમાધાન કરે છે–
ગાથા–૪૭
અર્થઃ– કષાયભાવો સહિત જીવ પ્રથમ તો પોતાની મેળે ચૈતન્ય પ્રાણનો (અર્થાત્ ભાવપ્રાણનો) ઘાત કરે
છે,–એ જ હિંસા છે; પછી ત્યાં અન્ય જીવોની હિંસા હોય કે ન હોય.
ભાવાર્થઃ– ‘હિંસા’ શબ્દનો અર્થ ‘ઘાત કરવું’ એવો થાય છે. ઘાત બે પ્રકારના છે–એક આત્માનો ઘાત અને
બીજો પરનો ઘાત. જે સમયે જીવમાં કષાય ભાવની ઉત્પત્તિ થાય છે તે જ સમયે આત્મઘાત તો થઈ જ જાય છે–અને
આત્મઘાત તે જ હિંસા છે. ત્યાં અન્ય જીવો તેના આયુષ્ય પ્રમાણે જીવે કે મરે, તેનું જીવન–મરણ તેના આયુષ્યને
આધીન છે, પરંતુ આત્મઘાત રૂપ હિંસા તો કષાયભાવ થતાં જ થઈ જાય છે. ‘પરનો ઘાત’ એ ઉપચાર કથન છે,
કેમકે શરીર અને જીવનો વિયોગ થાય તેમાં બેમાંથી એકેયનો નાશ થતો નથી તેથી તે ખરેખર ઘાત નથી; પોતાની
પર્યાયમાં વિકાર કરીને આત્મા પોતે પોતાના શુદ્ધોપયોગને હણે છે તે જ સાચો ઘાત છે. પર જીવોને દુઃખ દેવાના
ભાવ કરે ત્યાં ખરે–