ખર પરનો ઘાત કર્યો નથી પણ કષાય પરિણામ વડે
પોતે પોતાના શુદ્ધોપયોગનો જ ઘાત કર્યો છે; તેવી જ
રીતે પરને દુઃખ ન દેવાનો ભાવ કરે ત્યાં ખરેખર તે
પરના કલ્યાણ માટે નથી પણ પોતાના જ આત્મકલ્યાણ
માટે છે, પર જીવોનું ભલું–બૂરું તો કોઈ કરી શકતો
નથી.
મમતાને કારણે દુઃખી થાય છે, પરંતુ અનુકૂળ કે
પ્રતિકૂળ કલ્પેલા સંયોગ સુખ–દુઃખનું કારણ નથી.
ખરી રીતે શરીરાદિ પર દ્રવ્યોની કોઈ પણ અવસ્થાને
અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ માનવી તે પણ ભૂલ છે–વાસના
છે. શરીરાદિ કોઈ પણ પર દ્રવ્યોની અવસ્થા જીવને
અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ છે જ નહિ, માત્ર જીવ પોતાની
જુઠ્ઠી કલ્પનાથી તેવી માન્યતા કરે છે. પોતાના સાચા
આત્મસ્વરૂપનું અભાન તથા રાગ–દ્વેષ એ જ ખરેખર
જીવને પ્રતિકૂળ છે અને તે જ દુઃખરૂપ છે તથા તે જ
હિંસા છે. અને પોતાના આત્મસ્વભાવની સાચી શ્રદ્ધા
તથા વીતરાગ ભાવ એ જ જીવને અનુકૂળ છે, અને તે
જ સુખરૂપ છે તથા તે જ અહિંસા છે.
પરિણામોની નિર્મળતાને માટે હિંસાના સ્થાનોથી પોતાના
ભાવની નિવૃત્તિ કરવી યોગ્ય છે.
રાગાદિક પરિણામ પરિગ્રહાદિકના અવલંબનથી થાય છે
તેથી પરિણામોની વિશુદ્ધતા અર્થે પરિગ્રહાદિ તરફનું
વલણ છોડવું જોઈએ.
જીવ શુદ્ધભાવ અને શુભભાવ બંનેથી ભ્રષ્ટ થઈને અશુભ
પરિણામરૂપ પ્રવર્તે છે. અથવા જે જીવ નિશ્ચયનયના
સ્વરૂપને જાણતો નથી અને બાહ્ય પરિગ્રહના ત્યાગને જ
ખરેખર મોક્ષમાર્ગ માને છે તે મૂર્ખ જીવ શુદ્ધોપયોગરૂપ
આત્માની દયાને નષ્ટ કરે છે.
પ્રમાણમાં હિંસાની બાહ્ય પ્રવૃત્તિઓ પ્રત્યેનું વલણ પણ
સ્વયમેવ છૂટી જાય છે. જે પુરુષ આમ જાણતો નથી અને
કહે છે કે–
કરવાથી મને દોષ લાગતો નથી” –એમ કહેનાર
પુરુષ મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે જો કષાયભાવ ટળી ગયો
હોય તો તેને કષાયના નિમિત્તોનું અવલંબન હોય
જ નહિ.
અન્ય કોઈ જીવથી બાહ્યહિંસાનું કાર્ય થવા છતાં પણ
હિંસાના ફળને ભોગવવાનું પાત્ર થતો નથી.
હિંસાના ફળને ભોગવશે, અને કોઈ ઠેકાણે બાહ્યમાં
તો હિંસાનું કાર્ય થયું પણ જો જીવના પરિણામમાં
હિંસાના ભાવ ન થાય તો તે જીવ હિંસા દોષને પાત્ર
કદાપિ થતો નથી.
ફળને આપે છે, અને કોઈ જીવને બાહ્ય હિંસા ઘણી હોય
છતાં ભાવમાં તીવ્ર કષાય ન હોય તો તે ઉદયકાળમાં ઘણું
થોડું ફળ આપે છે.
બાહ્યહિંસા તો થોડી દેખાતી હોય પરંતુ પોતાના
પરિણામોમાં હિંસાભાવથી ઘણો લિપ્ત હોય તો તેને તીવ્ર
કર્મબંધ થશે અને કોઈ પુરુષને બાહ્ય હિંસા તો અધિક
દેખાય છે પરંતુ અંતરંગમાં હિંસાના અધિક ભાવ નથી
તો તેને મંદ કર્મબંધ થશે.
અર્થાત્ એકને તો તે તીવ્રફળ આપે છે અને બીજાને
અલ્પ ફળ આપે છે.
ભાવાર્થઃ– બે પુરુષો મળીને કોઈ હિંસા કરે છતાં
પરિણામમાં ફેર પડે છે. જેના પરિણામ તીવ્ર કષાયરૂપ
હોય તેને તીવ્ર હિંસા છે અને તે જ વખતે જેના
પરિણામ મંદ કષાયરૂપ હોય તેને અલ્પહિંસા છે.
આથી એમ નિશ્ચય સમજવું કે બાહ્ય ક્રિયાઓનું ફળ
આત્માને