જેઠઃ ૨૪૭૩ઃ ૧પ૯ઃ
ભાવાર્થઃ– દુઃખી જીવને મારી નાખવાથી તે દુઃખમુક્ત થઈ જશે–એ માન્યતા નાસ્તિકની છે. શરીરનો ત્યાગ
કરવાથી, કાંઈ જીવ દુઃખથી છૂટી જતો નથી, કેમ કે દુઃખ તો પોતાના કષાયભાવનું છે. તેથી દુઃખી જીવને પણ મારી
નાખવાનો ભાવ તે મહાન અજ્ઞાન અને હિંસા છે. જીવને સુખ તો સાચી સમજણ પૂર્વક સત્ય ધર્મના આરાધનથી જ થાય
છે. જે જીવ દુઃખી થઈ રહ્યો છે તે તેના પોતાના અજ્ઞાન અને કષાય ભાવથી જ થઈ રહ્યો છે, તેથી જો તે પોતાનું અજ્ઞાન
અને કષાય ટાળે તો જ તેનું દુઃખ ટળે. એટલે સુખનો ઉપાય સાચી સમજણ અને વીતરાગ ભાવ છે.
ગાથા–૮૯
અર્થઃ– ભોજન માટે સમીપ આવેલા ક્ષુધાતૂરને દેખીને તેને તુરત પોતાના શરીરના માંસનું દાન આપવા માટે
પોતાનો પણ ઘાત કરવા યોગ્ય નથી.
ભાવાર્થઃ– કોઈ માંસભક્ષી જીવ ભોજનની યાચના કરે તો તેને માંસનું દાન દેવું યોગ્ય નથી; માંસાદિ વસ્તુઓનું
દાન શાસ્ત્રથી અને ધર્મથી વિરુદ્ધ છે, અમુક રાજાએ પોતાના શરીરનું માંસ કાપીને પણ અમુક પક્ષીને ખવરાવીને જીવાડયું–
એમ કહીને તે રાજાના વખાણ કરવા તે ધર્મમૂઢતા જ છે. માંસાહારનું પોષણ કે માંસનું દાન તે મહાપાપ છે.
ગાથા–૯૦
સમ્યગ્જ્ઞાનના ભેદોને જાણવામાં (અર્થાત્ નયભંગોને જાણવામાં) પ્રવીણ એવા શ્રીગુરુઓની
ઉપાસનાવડે જિન મતના રહસ્યને જાણનાર, નિર્મળ બુદ્ધિધારી અને અહિંસા સ્વરૂપ ધર્મને જાણીને તેને અંગીકાર કરનાર
ભવ્યાત્માઓમાં એવો કોણ હોય કે જે પૂર્વે કહેલાં હિંસકમતોથી મૂઢતા પામે?
ભાવાર્થઃ– જે પુરુષ પરમ અહિંસામય જિનધર્મને જાણી ગયો છે તે કુતર્કિયોના હિંસામય મિથ્યામતોમાં કોઈ કાળે
પણ શ્રદ્ધા કરતો નથી.
હિંસા અહિંસાનું સાચું સ્વરૂપ જાણ્યા વગર કોઈ પણ જીવ કદી અંશે પણ અહિંસક થઈ શકે નહિ. પરંતુ ઉલટો
પોતાને અહિંસાવાદી માનીને મિથ્યાત્વભાવરૂપ મહા પાપને પોષણ આપે. માટે આત્માર્થી જીવોએ હિંસા–અહિંસાનું સાચું
સ્વરૂપ જાણીને હિંસામય ભાવોને છોડવા જોઈએ.
ભૈયા ભગવતીદાસજી કૃત
ઉપાદાન–નિમિત્ત સંવાદ
પર પ. પૂ. શ્રી કાનજી સ્વામીના પ્રવચનો
(૩૯ દોહા સુધીના પ્રવચનો અંક ૨પ–૩૯–૪૦–૪૨માં છપાયા છે)
(અહીં જીવની મુક્તિ થાય એ જ પ્રયોજન હોવાથી મુખ્યપણે જીવના ધર્મ ઉપર જ ઉપાદાન–નિમિત્તનું
સ્વરૂપ ઉતાર્યું છે. પરંતુ તે મુજબ જ જીવનો અધર્મભાવ પણ જીવ પોતે પોતાના ઉપાદાનની જ યોગ્યતાથી કરે છે
અને જગતની બધી જડ વસ્તુઓની ક્રિયા પણ તે તે જડ વસ્તુના ઉપાદાનથી થાય છે, શરીરનું હલન ચલન, શબ્દો
બોલવા કે લખાવા, એ બધુંય પરમાણુના ઉપાદાનથી જ થાય છે, નિમિત્ત તેમાં કાંઈ જ કરતું નથી–એમ સર્વત્ર
સમજવું.)
હવે, આ બધી વાત સ્વીકારીને નિમિત્ત પોતાનો પરાજય કબુલે છે.
તબ નિમિત્ત હાર્યો તહાં, અબ નહિ જોર બસાય;
ઉપાદાન શિવ લોક મેં, પહુંચ્યો કર્મ ખપાય. ૪૦.
અર્થઃ– ત્યારે નિમિત્ત હારી ગયું, હવે તે કાંઈ જોર કરતું નથી. અને ઉપાદાન કર્મનો ક્ષય કરીને શિવલોકમાં
(સિદ્ધપદમાં) પહોંચ્યું.
આ ઉપાદાન–નિમિત્તના સંવાદ ઉપરથી અનેક પ્રકારે આત્માના સ્વતંત્ર સ્વરૂપની પ્રતીતિ કરીને ઉપાદાન
દ્રષ્ટિવાળો જીવ પોતાની સહજ શક્તિને પ્રગટ કરીને મુક્તિમાં એકલો શુદ્ધ સંયોગરહિત રહી ગયો. જે પોતાના
સ્વભાવથી જ શુદ્ધ થયો તેણે પોતાના સ્વભાવમાંથી જ શુદ્ધતા પ્રાપ્ત કરી છે, પરંતુ કોઈ સંયોગમાંથી કે રાગ દ્વેષ
વિકલ્પ ઇત્યાદિ જે છૂટી ગયા તેમાંથી શુદ્ધતા પ્રાપ્ત કરી નથી. કર્મ અને વિકારી ભાવનો નાશ કરીને, તથા મનુષ્યદેહ,
પાંચ ઇન્દ્રિયો અને દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર વગેરે બધાના લક્ષને છોડીને ઉપાદાન સ્વરૂપની એકાગ્રતાના બળે જીવે પોતાની
શુદ્ધદશા પ્રગટ કરી લીધી. એ જ ઉપાદાનની જીત છે.
પ્રશ્નઃ– આ દોહામાં કહ્યું છે કે ‘અબ નહિ જોર બસાય’ એટલે કે જીવની સિદ્ધદશા થયા પછી નિમિત્તનું જોર
ચાલતું નથી; પરંતુ જીવની વિકાર દશા વખતે તો નિમિત્તનું જોર ચાલે છે ને?
ઉત્તરઃ– નહિ, નિમિત્ત તો પર વસ્તુ છે. આત્મા ઉપર પર વસ્તુનું જોર કદાપિ ચાલી શકતું નથી. પરંતુ