માટે નથી પણ નિશ્ચય બતાવવા માટે છે વ્યવહારનય પરમાર્થનો કહેનાર છે (પરમાર્થનું લક્ષ કરાવવા માટે
વ્યવહારનો ઉપદેશ છે.)
કર્મનો સંબંધ ન જ હોય તો આ રાગ–દ્વેષ અને સંસાર કોના? સમ્યગ્દર્શન પછી પણ વ્યવહારનું અવલંબન
અવસ્થાની નબળાઈના કારણે આવે છે ખરૂં તેને જ્ઞાનીઓ જેમ છે તેમ જાણે છે, જો વ્યવહારનું અવલંબન સર્વથા ન
આવતું હોય તો વીતરાગતા પ્રગટ હોય.
સમજવામાં પહેલાં સત્સમાગમ, શ્રવણ, મનન વગેરે શુભભાવરૂપ વ્યવહાર આવ્યા વગર રહે નહિ. છતાં તે શુભરાગ
જ્ઞાનનું કારણ નથી; પરંતુ કોઇ શુષ્કજ્ઞાની–નિશ્ચયાભાસી પહેલી ભૂમિકામાં તે શુભભાવમાં નહિ જોડાય તો, હજી
વીતરાગ તો થયો નથી તેથી, અશુભમાં જોડાશે અને હલકી ગતિમાં રખડશે.
અભાવ ઠરશે અને તેથી બંધનો જ અભાવ ઠરશે.”
સાથે તેને નિમિત્ત–નૈમિત્તિક સંબંધ રૂપ વ્યવહાર છે તથા પોતે પણ હજી વીતરાગ નથી થયો એટલે અવસ્થામાં રાગ–
દ્વેષ છે તે વ્યવહાર છે તેથી સામા જીવને હણવાનો વિકલ્પ આવે છે. સામાને હણવાનો વિકલ્પ ઊઠે છે તે તારો
વ્યવહાર છે, તે વિકલ્પ પણ ક્યારે ઊઠે છે? સામા જીવને શરીર ઉપર મમતા ભાવ છે એટલે કે તેને શરીર સાથે
નિમિત્ત–નૈમિત્તિક સંબંધ વર્તમાનમાં છે તે તેનો વ્યવહાર છે–એ વ્યવહારને જાણ્યો એટલે સામાને મારવાનો ભાવ
તને થયો. નિશ્ચયમાં હિંસાનો વિકલ્પ હોઈ શકે નહિ, કેમકે નિશ્ચયથી કોઈ જીવ મરતો નથી, જીવ અને શરીર જુદાં જ
છે અને જડને મારવામાં હિંસા નથી એટલે નિશ્ચયમાં તો હિંસાનો વિકલ્પ જ ન હોય. હવે જો વ્યવહાર ન જ હોત તો
સામાને મારવાનો વિકલ્પ ન જ આવત. મારવાનો જે વિકલ્પ આવે છે તે જ વ્યવહાર છે. પોતાને અને સામાને
બંનેને વ્યવહાર છે ત્યારે જ વિકલ્પ ઊઠે છે. જો પોતે વીતરાગ જ હોત તો મારવાનો વિકલ્પ ન હોત, તથા જો સામો
જીવ વીતરાગ હોત તો પણ તેને મારવાનો વિકલ્પ તને ન આવત. “સિદ્ધને મારી નાખું” એવો ભાવ કોઈને આવે
નહિ કેમકે તેઓ વીતરાગ છે–તેમને વ્યવહારનું અવલંબન રહ્યું નથી. તથા તે જ કારણે સિદ્ધ ભગવાનને “હું અમુક
જીવને મારૂં” એવો કોઈ વિકલ્પ નથી. વ્યવહારના અવલંબન વગર વિકલ્પ ઊઠે નહિ શરીર વગેરેની ક્રિયા આત્મા
કરી શકે એવી માન્યતાને લોકો વ્યવહાર કહે છે, પરંતુ તે વ્યવહાર નથી. એ માન્યતા તો મિથ્યાત્વ છે.
જ રહેતો નથી.
તરફનો વિકલ્પ હોઈ શકે નહિ; પરંતુ અવસ્થા છે, વ્યવહાર છે, એ વ્યવહારને જાણે છે ત્યારે ‘આ ખવાય અને આ
ન ખવાય” એમ અવસ્થાનો વિવેક કરે છે, તે વ્યવહાર છે.