ઃ ૨૧૮ઃ આત્મધર્મઃ ૪૬
શ્રીમદ્ને ફક્ત આટલું જ્ઞાન જ હતું એમ નથી, પણ તેમનામાં ભાવે વૈરાગ્યમય જીવન, જૈનધર્મ પ્રત્યેનું
શ્રદ્ધાન, આત્મજ્ઞાન તથા સમ્યગ્દર્શન પણ હતું અને તેથી જ તેઓ તે વખતનાં અધ્યાત્મજ્ઞાની તરીકે પ્રસિદ્ધિ પામ્યા.
ઉત્કટ વૈરાગ્યભાવના
તેમનો વૈરાગ્ય એટલો બધો હતો કે જેની હદ ન હતી. તેમના લખાણમાં જ્યાં જુઓ ત્યાં વૈરાગ્યના
ભણકારા દેખાય છે. તેઓ લખે છે કે–વૈરાગ્ય તે જ અનંત સુખમાં લઈ જનાર ઉત્કૃષ્ટ ભોમિયો છે. વળી તેઓ લખે
છે કે–આત્મારૂપી વસ્ત્રને ચારિત્રરૂપ પત્થર ઉપર જિનવચનરૂપ સાબુ વડે ધોવા માટે જો વૈરાગ્યરૂપી જળ નથી તો
બધું નકામું છે. પૂ. સદ્ગુરુદેવે પણ વૈશાખ વદ છઠ્ઠ–આઠમના ઉત્સવ પહેલા વ્યાખ્યાનમાં તેમના ભાવે વૈરાગ્યમય
જીવનનો પ્રવાહ વહેવરાવ્યો હતો, અને તે માત્ર ‘અપૂર્વ અવસર’ ની બે જ લીટી ઉપર કે–‘સર્વ ભાવથી ઔદાસીન્ય
વૃત્તિ કરી, માત્ર દેહ તે સંયમ હેતુ હોય જો.’ એવા ઉત્કૃષ્ટ તેમના વૈરાગ્યભાવ હતા.
તેમની રચનાઓ
તેમના જ્ઞાનનો ઉઘાડ તેમણે રચેલા મોક્ષમાળા ગ્રંથમાં દેખાઈ આવે છે. જે જીવ આ ગ્રંથ મનનપૂર્વક વાંચે છે
તેના આત્મતાર આ જિનવચનથી ઝણઝણી ઊઠે છે. તેમની સ્વતંત્રકૃતિમાં આ પહેલું શાસ્ત્ર હતું. તે તેમણે સોળ
વર્ષની વયે રચ્યું હતું. તેમનો મુખ્ય ઉપદેશ, હાલના બાળકો તથા યુવાનો જે અવિવેકી વિદ્યા લઈ આત્મસિદ્ધિથી ભ્રષ્ટ
થતા હતા તેનાથી તેમને રોકવાનો હતો. તેમાં પ્રથમ તો વિનય અને વિવેક ઉપર ભાર મૂકયો છે. આત્મજ્ઞાની પ્રત્યેનો
વિનય અને સત્ અસત્ વચ્ચેનો વિવેક તે જ ધર્મનું મૂળ છે એમ તેમાં કહ્યું છે, અને પછી શ્રેણિક રાજા, સનતકુમાર,
સુકુમાર મુનિ વગેરેના દાખલા આપી, આત્માની સિદ્ધિ કરવા માટે જીવે શું શું ઉપાય કરવા તે કહ્યું છે. વળી તેમાં
‘બહુ પુણ્યકેરા પૂંજથી’ કાવ્ય પણ અલૌકિક છે. તેની ‘હું કોણ છું? ક્યાંથી થયો? શું સ્વરૂપ છે મારું ખરૂં?–’ એ
કડી ઉપર જે ઊંડા વિચારમાં ઉતરે તેનું હૃદયપટ ઊઘડી જાય અને નિરંતર જ્ઞાન–વૈરાગ્યની ધારા વહેવા લાગે.
અદ્ભુત ગ્રંથની રચના તેમણે સદ્ગુરુના સંયોગ વગર કરી, તે એમ બતાવે છે કે તેમનામાં પૂર્વજન્મ સંસ્કાર
ઘણા ઊચ્ચ હતા. મોક્ષમાળા પ્રસિદ્ધ થયા પહેલાં તેમણે ‘ભાવના બોધ’ નામનું એક પુસ્તક બહાર પાડયું હતું અને
મોક્ષમાળાના દરેક ગ્રાહકને તે ઉપહાર તરીકે આપ્યું હતું. ભાવનાબોધમાં તેમણે બાર ભાવનાનું સ્વરૂપ યથાર્થ પ્રગટ
કર્યું હતું. ત્યાર પછી ‘આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર’ તેમણે સં. ૧૯પ૨માં નડિયાદમાં રચ્યું હતું. તે ગદ્યમાં હતું તેને થોડા
વખતમાં જ પદ્યમાં રચી નાખ્યું હતું. આ તેમના સમ્યગ્જ્ઞાનના ઉઘાડનો તથા કવિત્વ શક્તિનો પૂરાવો છે.
આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્રમાં અનંતકાળના દુઃખનું કારણ, વર્તમાનના શૂષ્કજ્ઞાનીઓ તથા મોક્ષમાર્ગની સ્થિતિ,
સદ્ગુરુના સમાગમથી થતો લાભ, સદ્ગુરુના લક્ષણો, જીવનો સ્વછંદ તથા તે ત્યાગવાનો ઉપાય, મતાર્થિનાં લક્ષણો,
આત્માર્થિનાં લક્ષણો અને ‘આત્મા છે, તે નિત્ય છે, છે કર્તા નિજ કર્મ, છે ભોક્તા વળી મોક્ષ છે, મોક્ષ ઉપાય સુધર્મ’
એ કડી દ્વારા આત્માના છ પદ અને ગુરુ શિષ્યના સંવાદ દ્વારા તેનું વિવેચન ઘણી જ ઉત્તમ શૈલિમાં કર્યું છે.
ઊંડું તત્ત્વજ્ઞાન
તેમની તત્ત્વશ્રદ્ધા ઘણી અગાધ હતી. જ્યારે તેમને ગાંધીજીએ આફ્રિકાથી પત્ર લખ્યો ત્યારે તેના જવાબનાં
લખ્યું હતું કે ‘આત્મા છે, તે નિત્ય છે, પોતાના કર્મનો કર્તા છે, તેનો ભોક્તા છે, મોક્ષ છે અને મોક્ષનો ઉપાય પણ
અવશ્ય છે’ અને તેની સચોટતા તત્ત્વજ્ઞાનદ્વારા કરાવી હતી. વળી તેઓ જૈનદર્શન નિરૂપણ કરતાં લખે છે કે–
‘परिणामी पदार्थ निरंतर स्वाकार परिणामी होय तोपण अव्यवस्थित परिणामीपणुं।’ આ વાક્ય તેમનું ઊંડું
તત્ત્વજ્ઞાન તથા અધ્યાત્મરસિકપણું જણાવે છે.
જૈનદર્શન પ્રત્યેનું તેમનું અચલ શ્રદ્ધાન હતું. તેઓ લખે છે કે ‘જૈન જેવું એકે પવિત્ર દર્શન નથી. વીતરાગ
જેવા દેવ નથી. અનંત સુખની પ્રાપ્તિ કરવી હોય તો સર્વજ્ઞરૂપી કલ્પવૃક્ષને સેવો.’
જૈન એટલે સનાતન વસ્તુ સ્વભાવ છે, એ જાણ્યા વિના એટલે કે જૈન દર્શનની પ્રતીતિ કર્યા વિના જીવનો
મોક્ષ ત્રણકાળમાં નથી–એમ શ્રીમદ્ પોકાર કરી ગયા છે.
સદ્ગુરુના વિનય સંબંધી શ્રીમદ્ લખે છે કે આ ક્ષણભંગુર વિશ્વથી આ જીવને મુક્તિ મેળવવી હોય તો તે
માત્ર સદ્ગુરુના સમાગમથી જ મળી શકે છે. જેણે એકવાર પણ સદ્ગુરુના વચનોનું શ્રવણ નથી કર્યું તે પોતાની મેળે
કદી મોક્ષે જવાનો નથી.
ગૃહસ્થપણામાં અપૂર્વ અવસરની ભાવના
તેમણે એકવીસ વર્ષની વયે ગૃહસ્થઅવસ્થામાં પ્રયાણ કર્યું. તેમના લગ્ન શ્રી ઝબકબાઈ સાથે થયા હતા.
આવી અવસ્થા હોવા છતાં તેમનું ભાવે વૈરાગ્યપણું તો ક્ષણે ક્ષણે દેખાતું હતું, ‘અપૂર્વ અવસર એવો ક્યારે