ભાદ્રપદઃ૨૪૭૩ઃ ૨૪૧ઃ
ઉપાદાન–નિમિત્તની સ્વતંત્રતા
પૂજ્ય શ્રી કાનજી સ્વામીનું વ્યાખ્યાન–ભાદરવા વદી ૧ વીર સંવત ૨૪૭૩
૧. ઉપાદાન–નિમિત્ત
ઉપાદાન કોને કહેવું? અને નિમિત્ત કોને કહેવું? આત્માની ત્રિકાળી શક્તિને ઉપાદાન કહેવાય છે તેમજ
પર્યાયની વર્તમાન શક્તિને પણ ઉપાદાન કહેવાય છે. જે અવસ્થામાં કાર્ય થાય છે તે સમયની તે અવસ્થા પોતે જ
ઉપાદાન કારણ છે; અને તે વખતે તેને અનુકૂળ પરદ્રવ્ય નિમિત્ત છે. નિમિત્તને લીધે ઉપાદાનમાં કાંઈ થતું નથી. આ
ઉપાદાન–નિમિત્ત સંબંધી ચાલતી અનેક પ્રકારની મિથ્યામાન્યતા દૂર થઈ જાય તે માટે આ ઉપાદાન–નિમિત્તનો
સિદ્ધાંત અનેક દ્રષ્ટાંતો સહિત સમજાવવામાં આવે છે.
૨. ગુરુની નિમિત્તથી જ્ઞાન થતું નથી
આત્મામાં જે જ્ઞાન થાય છે તે જ્ઞાન આત્માની પર્યાયની શક્તિથી થાય છે કે શાસ્ત્રના નિમિત્તથી થાય છે?
આત્માની પર્યાયની લાયકાતથી જ જ્ઞાન થાય છે, નિમિત્તથી જ્ઞાન થતું નથી. જે વખતે આત્માની પર્યાયમાં
પુરુષાર્થદ્વારા સમ્યગ્જ્ઞાન પ્રગટ કરવાની લાયકાત હોય અને આત્મા સમ્યગ્જ્ઞાન પ્રગટ કરે તે વખતે ગુરુને નિમિત્ત
કહેવાય છે. પણ ગુરુના નિમિત્તથી જ્ઞાન થયું નથી.
જ્યારે જીવમાં પ્રથમ સમ્યગ્જ્ઞાનનો પુરુષાર્થ હોય ત્યારે ગુરુની વાણીની જોગવાઈ હોય જ, પણ જ્યાં સુધી તે
વાણી ઉપર જીવનું લક્ષ છે ત્યાં સુધી રાગ છે, અને જ્યારે વાણીનું લક્ષ છોડીને સ્વભાવનો નિર્ણય કરે છે ત્યારે તે
નિર્ણયમાં ગુરુને નિમિત્ત કહેવાય છે. અને જીવને ગુરુના બહુમાનનો વિકલ્પ ઊઠે ત્યારે તે એમ પણ કહે કે મને
ગુરુથી જ્ઞાન થયું.
૩. ‘ગુરુથી જ્ઞાન થયું’ એમ કહેવું તે કપટ નથી પણ વ્યવહાર છે.
પ્રશ્નઃ– જ્ઞાન તો પોતાથી જ થયું છે, ગુરુથી થયું નથી–એમ જાણે છે છતાં ગુરુથી જ્ઞાન થયું એમ કહેવું તે
કપટ ન કહેવાય?
ઉત્તરઃ– વ્યવહારમાં એમ જ બોલાય, એ કપટ નથી પણ યથાર્થ સિદ્ધાંત છે. ગુરુના બહુમાનનો શુભ વિકલ્પ
ઊઠયો છે તેથી નિમિત્તમાં આરોપ અપાય છે.
પ્રશ્નઃ– ગુરુના બહુમાનનો વિકલ્પ ઊઠે તે તો બરાબર છે પણ ‘ગુરુથી જ્ઞાન થયું’ એમ શા માટે કહે છે?
ઉત્તરઃ– બહુમાનનો વિકલ્પ ઊઠયો છે તેથી નિમિત્તમાં આરોપ કરીને વ્યવહારે તેમ કહેવાય છે. આરોપની
ભાષા એવી જ હોય. પણ ખરેખર ગુરુથી જ્ઞાન થયું છે. એમ નથી અથવા તો ગુરુ ન હોત તો જ્ઞાન ન થાત એમ
પણ નથી. પોતે પુરુષાર્થથી જ્યારે જ્ઞાન કરે છે ત્યારે ગુરુ નિમિત્ત તરીકે ગણાય છે–એ સિદ્ધાંત છે.
૪. માટીમાં ઘડારૂપ પર્યાય થવાની લાયકાત કાયમની નથી પણ એક સમયની જ છે.
માટીમાંથી ઘડો થાય છે, તે તેની વર્તમાન પર્યાયની તે સમયની લાયકાતથી જ થયો છે, કુંભારના કારણે
થયો નથી. કોઈ એમ કહે કે ‘માટીમાં ઘડો થવાથી લાયકાત તો કાયમ છે પણ કુંભાર આવ્યો ત્યારે ઘડો થયો.’ –તો
એ માન્યતા ખોટી છે. માટીમાં ઘડારૂપે થવાની લાયકાત કાયમ નથી, પણ વર્તમાન એક જ સમયની પર્યાયની તે
લાયકાત છે, અને જે સમયે પર્યાયમાં લાયકાત હોય છે તે સમયે જ ઘડો થાય છે અન્ય પદાર્થોથી માટીને જુદી
ઓળખાવવા માટે ‘માટીમાં ઘડો થવાની લાયકાત છે’ એમ દ્રવ્યાર્થિકનયે કહેવાય છે. પણ ખરેખર તો જ્યારે ઘડો
થાય છે ત્યારે જ તેનામાં ઘડો થવાની લાયકાત છે, ત્યાર પહેલાં ઘડો થવાની લાયકાત નથી પણ બીજી પર્યાયો
થવાની લાયકાત છે.
પ. ગુરુને લીધે શ્રદ્ધા થતી નથી
આત્મા પુરુષાર્થથી સાચી શ્રદ્ધા કરે છે, તે તેની પર્યાયની વર્તમાન લાયકાત છે, ને ગુરુ પોતાના કારણે હાજર
હોય છે તે નિમિત્ત છે. જીવે શ્રદ્ધા કરી માટે ગુરુને આવવું પડયું–એમ નથી, તેમજ ગુરુ આવ્યા તેના કારણે શ્રદ્ધા થઈ
એમ પણ નથી; બન્ને પોતાના કારણે છે. જો ગુરુ આવ્યા માટે શ્રદ્ધા થઈ–એમ માનીએ તો, ગુરુ કર્તા અને શિષ્યને
શ્રદ્ધા થઈ તે તેનું કાર્ય–એમ બે દ્રવ્યોને કર્તાકર્મપણું થઈ જાય; અથવા તો શ્રદ્ધા કરી માટે ગુરુ આવ્યા એમ–માનીએ
તો, શ્રદ્ધા કર્તા અને ગુરુ આવ્યા તે તેનું કાર્ય–એમ બે દ્રવ્યોને કર્તાકર્મપણું થઈ જાય. પણ શ્રદ્ધા થઈ તે શ્રદ્ધાની
પર્યાયના કારણે, ને ગુરુ આવ્યા તે ગુરુની પર્યાયના કારણે,–બન્ને સ્વતંત્ર છે.