ત્યાં રાગનો નિષેધ સ્વયં વર્તે છે. વ્યવહારનો આશ્રય માનવો તે મિથ્યાત્વ છે, ને સ્વભાવના આશ્રયે વ્યવહારના
આશ્રયનો લોપ કરવો તે સમ્યગ્દર્શન છે. ‘આત્મામાં જ્ઞાનાદિ અનંત ગુણો છે.’ એમ કહેતાં જો અભેદ
આત્મસ્વભાવને લક્ષમાં લ્યે તો તે પ્રયોજન છે, પણ ‘આત્મામાં અનંત ગુણ છે’ એમ કહેવું તે વ્યવહાર છે, તેનો
આશ્રય પ્રયોજનવાન નથી. પ્રયોજન તો તેનો નિષેધ કરીને અભેદ સ્વભાવમાં ઢળવાનું છે. જો અભેદ સ્વભાવ ન
સમજે અને તે ભેદને જ વળગી રહે તો તે જીવ પ્રયોજનને સમજ્યો નથી. પરને અને આત્માને સંબંધ નથી,–એ
સમજવાનું પ્રયોજન શું? પર સાથે સંબંધ નથી એટલે પર લક્ષે જે વિકાર થાય તે મારું સ્વરૂપ નથી એમ પર સાથેનો
સંબંધ તોડીને તેમજ પોતાની પર્યાયનું લક્ષ પણ છોડીને અભેદ સ્વભાવની દ્રષ્ટિ કરવી તે જ આત્માનું પ્રયોજન છે.
હોય છે, તે વખતે પણ તેને સ્વભાવની શ્રદ્ધા કેવી હોય છે–એ ઓળખાવવાનું પ્રયોજન છે.
ઘણા વ્યવહારના આગ્રહી કહે છે કે ચરણાનુયોગમાં તો શુભરાગની ક્રિયાઓનું વર્ણન છે. પરંતુ તેનું તાત્પર્ય શું? શું
ચરણાનુયોગ રાગ કરવાનું કહે છે?–નહિ. ચારે અનુયોગોના કથનનું તાત્પર્ય વીતરાગી ભાવ જ છે.
થઈને દ્રવ્યદ્રષ્ટિ થઈ હોય છે. કોઈ જીવ ક્રમબદ્ધ પર્યાયની વાત તો કરે પરંતુ પરથી જરાય ઉદાસ થાય નહિ ને
સ્વાશ્રયમાં ઢળે નહિ તો તે માત્ર વાતોડીઓ છે પણ તે તાત્પર્ય સમજ્યો નથી. કોઈ પણ એક સાચો ન્યાય સમજે તો
તેમાંથી
પાડે, પરમાર્થનો ઉલ્લાસ ન કરે અને પરમાર્થની વાતમાં વચ્ચે વ્યવહાર લાવીને મૂકે–એવા જીવો સત્નો ઉપદેશ
શ્રવણ કરવાને લાયક નથી. પુરુષાર્થસિદ્ધિ ઉપાયની છઠ્ઠી ગાથામાં કહ્યું છે કે–જે જીવ કેવળ વ્યવહારને જ પરમાર્થ
સમજી લ્યે છે તે જીવ ઉપદેશના શ્રવણને લાયક નથી. વ્યવહારનો હેતુ પરમાર્થ બતાવવાનો છે, તેને બદલે વ્યવહારમાં
જ જે અટકી ગયો, તે જીવ વીતરાગતા તરફ ઢળ્યો નહિ પણ રાગને જ પોષણ કર્યું. શુદ્ધસ્વભાવની શ્રદ્ધા અને
સ્થિરતારૂપ વીતરાગ ભાવ તથા રાગનો નિષેધ–એ જ પ્રયોજન છે.
મારા પરિણામમાં કષાય ન કરું, અને કષાય થાય તે છોડું–એમ માને તો તેને પોતા તરફ જોવાનો અવકાશ છે.
ખરેખર તો ‘પોતાને કષાય થાય તે છોડવો’ એ વાત પણ પર્યાયદ્રષ્ટિની છે, નાસ્તિની છે, ત્યાગની છે. કષાય છે
અને છોડું–એ બન્ને વાત પર્યાયદ્રષ્ટિની છે; પણ મારો ત્રિકાળી સ્વભાવ રાગરહિત જ છે–એવી વીતરાગી પ્રતીતિ
કરાવવાનો જ મૂળ હેતુ છે, એવી વીતરાગી પ્રતીતિ કરતાં રાગનો નિષેધ થઈ જાય છે.
ટકીને પરથી જુદાપણું સ્વીકારે છે, પરંતુ પરના આશ્રયમાં ટકીને પરથી જુદાપણું સ્વીકારી શકે નહિ. ‘હું પરથી જુદો
છું’ એટલે કે ‘મારા તત્ત્વને ટકવા માટે પરની જરૂર નથી, મારા જ આશ્રયે મારું તત્ત્વ ટકેલું છે, મારે કોઈ પરની
અપેક્ષા નથી.’ એવો સ્વાશ્રયભાવ કરવો તે જ વીતરાગતાનું મૂળ છે, અને તેમાં જ જીવનું સુખ છે. સ્વાશ્રયપણું અને
વીતરાગતા એ જ જૈનધર્મની વિશેષતા છે.