પરથી જુદો જ છે અને ત્રણે કાળે તે પર પદાર્થો વગર સ્વયં પોતાથી ટકેલો છે.
પર દ્રવ્યોનો અભાવ જ છે, તો વિચારો કે કયા પદાર્થ વગર આત્માને નથી નભતું? કોઈ કહે કે ખોરાક વગર
આત્માને નથી નભતું. તો તેનું સમાધાનઃ–ખોરાકનો તો આત્મામાં અભાવ છે. શું ખોરાકના પરમાણુઓ આત્મામાં
પ્રવેશી જાય છે? ત્રણેકાળે ખોરાક આત્મામાં પ્રવેશતો જ નથી, આત્મા ખોરાક વગર જ ટકેલો છે. શું ચૈતન્યતત્ત્વને
નભવા માટે જડનો આશ્રય હોય? ચૈતન્યતત્ત્વ પોતાથી નભેલું છે, ખોરાકથી નહિ. ખોરાક ન હોય ત્યારે પણ શું
આત્મા નથી પરિણમતો? ખોરાકના અભાવમાં શું આત્માનું પરિણમન અટકી જાય છે?–તેમ તો થતું નથી, કેમકે
ચૈતન્યતત્ત્વને નભવા માટે ખોરાકની અપેક્ષા નથી. દરેક પદાર્થ પોતાના જ દ્રવ્યથી–ક્ષેત્રથી–કાળથી ને ભાવથી નભે
છે. જ્ઞાની કે અજ્ઞાની, સિદ્ધ કે નિગોદ, ને આત્મા કે પરમાણુ–બધાયને ત્રણે કાળ પર વગર જ નભે છે, માત્ર અજ્ઞાની
પોતાના સ્વાશ્રયને છોડીને પરાશ્રય માને છે, તે જ ભૂલ છે અને તેથી જ તે દુઃખી થાય છે.
થતો હોવા છતાં પણ પરના આશ્રયે ટકેલો નથી–કર્મના આશ્રયે વિકાર ટકેલો નથી પણ તે પર્યાયના જ આશ્રયે
વિકાર ટકયો છે. તેમ જ કર્મો પણ જીવના વિકારના આશ્રયે ટકેલાં નથી, તે સ્વયં તેની અવસ્થાથી ટકેલાં છે.
નથી.
વિકારના આશ્રયે પણ જીવ ટકેલો નથી. કેમ કે વિકારનો તો સર્વથા નાશ થઈ જાય છે, તેથી જો તેના આશ્રયે જીવ
નભેલો હોય તો વિકાર સાથે તેનો પણ નાશ થઈ જાય. જીવ તો પોતાના જ્ઞાનથી ટકેલો છે, જ્ઞાન વગર તેને એક
ક્ષણ પણ ચાલે નહિ. આમ જાણીને પરદ્રવ્યના આશ્રયની બુદ્ધિ તેમ જ વિકારના આશ્રયની બુદ્ધિ છોડીને સ્વભાવના
આશ્રયમાં ટકવું તે જ તાત્પર્ય છે.
અને વિકાર ઉપર દ્રષ્ટિ ન જાય તે જ તાત્પર્ય છે. સ્વભાવમાં અભેદ થવાથી વિકાર તૂટી જાય છે. ‘વિકાર ટાળું’ એમ
જેની દ્રષ્ટિ છે તેને પર્યાય ઉપર દ્રષ્ટિ છે, પર્યાયદ્રષ્ટિ રાખવાથી વિકાર ટળતો નથી પણ સ્વભાવમાં દ્રષ્ટિ કરીને
એકાગ્રતા કરતાં જ વિકાર ટળી જાય છે. આત્મસ્વભાવ પરિપૂર્ણ છે, તેમાં વિકાર નથી ને ભેદ પણ નથી;–એમ અખંડ
સ્વભાવની દ્રષ્ટિ કરવાનું જ મૂળ પ્રયોજન છે. આ અખંડ સ્વભાવની દ્રષ્ટિ કરવી તે જ ‘કેવળી ભગવાને જોયું હોય
તેમ થાય’ એવી પ્રતીત છે, તે જ વસ્તુની ક્રમબદ્ધપર્યાયની શ્રદ્ધા છે, તે જ દ્રવ્યદ્રષ્ટિ છે, તે જ શુદ્ધનયના વિષયનું લક્ષ
છે, તે જ સમ્યગ્દર્શન છે, તે જ ધર્મ છે, એ જ અનંતા શાસ્ત્રોનું તાત્પર્ય છે, ને એ જ જીવનું પ્રયોજન છે. એના વગર
બીજી બધી વાત જુઠ્ઠી છે. બધામાંથી સાર કાઢીને જો એ પ્રયોજન સિદ્ધ કરે તો જ જીવનું બધું સાચું છે. અભેદ
સ્વભાવની મુખ્યતા ને ભેદની ગૌણતા અર્થાત્ આત્મસ્વભાવનો જ આદર–એ જૈનશાસનનો મૂળ પાયો છે.
નથી, પર્યાયમાં રાગ થાય છે તે સમ્યગ્દર્શનનું–વીતરાગી દ્રષ્ટિનું કારણ નથી, પણ તે રાગ સાથેની એકતા તો
મિથ્યાત્વનું કારણ છે, અને તે રાગનો આશ્રય છોડીને સ્વભાવની એકતા