માટે જીવના ભાવને લીધે બહારમાં ખાતમુહૂર્તની ક્રિયા થઈ–એ વાત ખોટી છે. જીવ માત્ર નિમિત્ત ઉપર લક્ષ કરે
અથવા લક્ષ છોડે, પણ નિમિત્તરૂપ પરપદાર્થોમાં તે કાંઈ ફેરફાર કરી શકે નહિ. આવો વસ્તુનો સ્વભાવ જ છે; આ
સમજવું તે ભેદજ્ઞાન છે.
સમયની પર્યાયના પુરુષાર્થથી પ્રગટયું છે.
તે સમયે લૂગડાંંનાં પરમાણુઓની અવસ્થામાં ક્ષેત્રાંતરની તેવી જ લાયકાત હતી તેથી જ તે ખસ્યાં છે. આત્માએ
વિકલ્પ કર્યો માટે તે વિકલ્પને આધીન લૂગડાંં છૂટી ગયાં–એમ જો હોય તો વિકલ્પ તે કર્તા થયો અને લૂગડાંં છૂટયાં
તે તેનું કર્મ થયું એટલે કે બે દ્રવ્યો એક થઈ જાય. તેવી જ રીતે લુગડાંં છૂટવાનાં હતાં માટે જીવને વિકલ્પ આવ્યો એમ
પણ નથી; કેમકે જો એમ હોય તો લુગડાંંની પર્યાય તે કર્તા ઠરે અને વિકલ્પ આવ્યો તે તેનું કર્મ ઠરે, એટલે કે બે દ્રવ્યો
એક થઈ જાય. પણ જ્યારે સ્વભાવના ભાનપૂર્વક ચારિત્રનો વિકલ્પ ઊઠે અને ચારિત્ર ગ્રહણ કરે ત્યારે વસ્ત્ર
છૂટવાનો પ્રસંગ સહજપણે તેના કારણે હોય છે. પણ ‘મેં વસ્ત્ર છોડયાં અથવા તો મારો વિકલ્પ નિમિત્ત થયો તેથી
વસ્ત્ર છૂટી ગયાં’ એવી માન્યતા તે મિથ્યાત્વ છે. વીતરાગીચારિત્ર પહેલાં પંચમહાવ્રતાદિનો વિકલ્પ આવ્યા વગર ન
રહે, પણ તે વિકલ્પના આશ્રયે ચારિત્રદશા પ્રગટતી નથી.
ચારિત્રનું નિમિત્ત ક્યારે કહેવાય? જો સ્વભાવમાં લીનતાનો પુરુષાર્થ કરીને ચારિત્રદશા પ્રગટ કરે તો વિકલ્પને તેનું
નિમિત્ત કહેવાય. પણ પંચમહાવ્રતના વિકલ્પરૂપ નિમિત્ત કરું તો ચારિત્ર પ્રગટે–એવી માન્યતા તે મિથ્યાત્વ છે. તેવી
જ રીતે વ્યવહાર દર્શન વ્યવહાર જ્ઞાન ને વ્યવહાર ચારિત્રના પરિણામ કરું તો તેનાથી નિશ્ચય દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર
પ્રગટે એ માન્યતા પણ મિથ્યાત્વ છે.
ત્યાગ સાચો નથી. દરેક વસ્તુમાં સમય–સમયની પર્યાયની સ્વતંત્રતા છે. દરેક પદાર્થમાં તેના કારણે સમય–સમયની
તેની પર્યાયની લાયકાતથી કાર્ય થાય છે. પર્યાયની લાયકાત તે ઉપાદાન કારણ છે. અને તે વખતે તે કાર્ય માટે
અનુકૂળતાનો આરોપ જેના ઉપર આવી શકે એવી લાયકાતવાળી બીજી ચીજ યોગ્ય ક્ષેત્રે હોય છે તેને નિમિત્ત કારણ
કહેવાય છે, પણ તેના કારણે વસ્તુમાં કાંઈ થતું નથી. આવું ભિન્નતાનું યથાર્થ ભાન તે ભેદજ્ઞાન છે.
વિકલ્પ ઊઠયો–એમ નથી અને વાંચવાનો વિકલ્પ ઊઠયો માટે જ્ઞાન થયું–એમ પણ નથી. પણ દરેક દ્રવ્યે તે વખતે
સ્વતંત્રપણે પોતપોતાનું કાર્ય કર્યું છે. વીતરાગીભેદવિજ્ઞાન એમ જણાવે છે કે–દરેક સમયે દરેક પર્યાય પોતાના સ્વતંત્ર
ઉપાદાનથી જ કાર્ય કરે છે. ઉપાદાનનું કાર્ય નિમિત્ત આવે તો થાય–એવું પરાધીન વસ્તુસ્વરૂપ નથી. પણ ઉપાદાનનું
કાર્ય સ્વતંત્ર થાય છે ત્યારે નિમિત્ત તેની પોતાથી લાયકાતથી હોય છે.
વાત ખોટી છે. તેમજ છાયામાંથી તડકારૂપે અવસ્થા થવાની હતી માટે સૂર્ય વગરેને આવવું પડયું–એ વાત પણ ખોટી
છે. સૂર્ય ઊગ્યો તે તેની તે વખતની લાયકાત છે, ને જે પરમાણુઓ છાયામાંથી તડકારૂપે થયા તેની તે સમયની તેવી
લાયકાત છે.