જ્યારે મારો હાથ તેને નિમિત્ત થાય ત્યારે તે ઉપડે’–એમ માનનાર જીવો વસ્તુની પર્યાયને સ્વતંત્ર માનતા નથી
એટલે કે તેઓની સંયોગીદ્રષ્ટિ છે; તેઓ વસ્તુના સ્વભાવને જ માનતા નથી, તેથી મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. લાકડું જ્યારે ઊંચું
નથી થતું ત્યારે તેનામાં ઊંચું થવાની લાયકાત જ નથી, અને જ્યારે તેનામાં લાયકાત હોય છે ત્યારે તે સ્વયં ઊંચું
થાય છે; પણ હાથના નિમિત્તથી ઊંચું થતું નથી. પણ જ્યારે ઊંચું થાય ત્યારે હાથ વગેરે નિમિત્ત સ્વયમેવ હોય જ.
એવો ઉપાદાન–નિમિત્તનો મેળ કુદરતી સ્વભાવથી જ હોય છે. નિમિત્તનું જ્ઞાન કરાવવા માટે ‘હાથના નિમિત્તે ઊંચું
થયું’ એમ કહેવાનો માત્ર વ્યવહાર છે.
અંતરાય હોય જ નહિ. એવો જ ઉપાદાન–નિમિત્તનો સંબંધ છે કે બન્નેનો મેળ હોય. છતાં એકબીજાના કારણે કોઈની
ક્રિયા થઈ નથી. સોયની ગમન કરવાની યોગ્યતા થઈ માટે લોકચૂંબક નજીક આવ્યો– એમ નથી અને લોકચૂંબક
નજીક આવ્યો માટે સોય ખેંચાણી–તેમ પણ નથી. સોયની ક્ષેત્રાંતરની લાયકાત હોય છે તે જ વખતે લોકચૂંબકમાં તે
ક્ષેત્રે જ રહેવાની લાયકાત હોય છે–આનું નામ જ નિમિત્ત–નૈમિત્તિક સંબંધ છે.
જેમ અન્ય પત્થર પણ સોયને કાંઈ નથી કરતાં છતાં તેને નિમિત્ત કેમ નથી કહેવાતું?
તેવી લાયકાત તે સમયે નથી. જેમ સોયમાં ઉપાદાનપણાની લાયકાત છે તેથી તે ખેંચાય છે, તેમ તે વખતે જ
લોકચૂંબકપત્થરમાં
નિમિત્ત કહેવાય છે. લોકચૂંબકમાં નિમિત્તપણાની જે લાયકાત છે તેને બીજા બધા પદાર્થોથી જુદી પાડીને ઓળખવા
માટે તેને ‘નિમિત્ત’ કહેવાય છે, પણ તેના કારણે સોયમાં કિંચિત્ વિલક્ષણતા થઈ નથી. ઉપાદાનમાં કાર્ય થાય ત્યારે
વ્યવહારે–આરોપથી બીજા પદાર્થને નિમિત્ત કહેવાય છે. જ્ઞાનનો સ્વભાવ સ્વપર પ્રકાશક છે તેથી તે ઉપાદાન અને
નિમિત્ત બન્નેને જાણે છે.
કહેવાય નહિ. ધર્માસ્તિકાયની માફક જ બધા નિમિત્તોનું સ્વરૂપ સમજી લેવું. ધર્માસ્તિકાયમાં નિમિત્તપણાની એવી
લાયકાત છે કે પદાર્થો ગતિ કરે તેમાં જ તેને નિમિત્ત કહેવાય, પણ સ્થિતિમાં તેને નિમિત્ત કહેવાય નહિ, સ્થિતિમાં
નિમિત્ત કહેવાય–એવી લાયકાત અધર્માસ્તિકાયમાં છે.
નથી તેઓ લોકાગ્રે સ્થિત થાય છે તે પણ તેમની જ તેવી લાયકાત છે તે કારણે છે તે વખતે અધર્માસ્તિકાયને નિમિત્ત
કહેવાય છે.
ઉત્તરઃ– તેમની લાયકાત જ તેવી છે; કેમકે તે લોકનું દ્રવ્ય છે અને તેની લાયકાત લોકના છેડા સુધી જ