ઃ ૨૪૮ઃ આત્મધર્મઃ ૪૭
છે, લોકાકાશની બહાર જવાની તેમનામાં લાયકાત જ નથી. ‘અલોકમાં ધર્માસ્તિકાયનો અભાવ છે માટે સિદ્ધ ત્યાં
ગમન કરતા નથી’ એ માત્ર વ્યવહાર નયનું કથન છે અર્થાત્ ઉપાદાનમાં સ્વયં લાયકાત અલોકમાં જવાની ન હોય
ત્યારે નિમિત્ત પણ ન હોય એવો ઉપાદાન–નિમિત્તનો મેળ બતાવવા માટે તે કથન છે.
૩૧. દરેક પદાર્થનું કાર્ય સ્વતંત્ર
કોઈએ પોતાના મુનીમ ઉપર પત્ર લખ્યો કે અમુક રૂપિયા બેંકમાં મૂકો. અને મુનીમે રૂા. બેંકમાં મૂકયા. તેમાં
જીવે પત્ર લખવાનો વિકલ્પ કર્યો માટે પત્ર લખાયો–એમ નથી, પત્ર આવ્યો માટે મુનીમને બેંકમાં રૂા. મૂકવાનો
વિકલ્પ આવ્યો–એમ નથી, અને મુનીમને વિકલ્પ આવ્યો માટે રૂા. બેંકમાં મૂકાયા તેમ પણ નથી. તેવી જ રીતે રૂા.
બેંકમાં મૂકાવાના હતા માટે મુનીમને વિકલ્પ આવ્યો–એમ નથી. એ પ્રમાણે દરેકમાં સમજી લેવું. જીવનો વિકલ્પ
સ્વતંત્ર, કાગળની અવસ્થા સ્વતંત્ર, મુનીમનો વિકલ્પ સ્વતંત્ર અને રૂા. ની અવસ્થા સ્વતંત્ર; મુનીમને વિકલ્પ આવ્યો
ત્યારે કાગળને નિમિત્ત કહેવાણું, તથા બેંકમાં જવાની રૂા. ની અવસ્થા થઈ ત્યારે મુનીમના વિકલ્પ ને તેનું નિમિત્ત
કહેવાયું.
૩૨. નિમિત્તને કારણે ઉપાદાનમાં વિલક્ષણદશા થતી નથી.
પ્રશ્નઃ– ઉપાદાનમાં નિમિત્ત કાંઈ કરતું નથી એ વાત તો સાચી, પણ નિમિત્ત હોય ત્યારે ઉપાદાનમાં વિલક્ષણ
અવસ્થા તો થવી જ જોઈએ ને! જેમકે અગ્નિરૂપી નિમિત્ત આવે ત્યારે પાણીને ઉષ્ણ થવું જ જોઈએ.
ઉત્તરઃ– એ વાત ખોટી છે; જે પાણીની પર્યાયનો સ્વભાવ તે જ વખતે ઉષ્ણ થવાનો હતો તે જ પાણી તે જ
અગ્નિના સંયોગમાં આવ્યું અને પોતાની લાયકાતથી પોતાની મેળે જ ઉષ્ણ થયું છે, અગ્નિના કારણે તેને વિલક્ષણ
થવું પડયું–તેમ નથી; અને અગ્નિએ પાણીને ઉષ્ણ કર્યું નથી.
૩૩. મિથ્યાદ્રષ્ટિ સંયોગને જુએ છે, સમ્યગ્દ્રષ્ટિ સ્વભાવને જુએ છે.
અગ્નિથી પાણી ઉષ્ણ થયું–એવી માન્યતા તે સંયોગાધીન પરાધીન દ્રષ્ટિ છે, અને પાણી પોતાની યોગ્યતાથી
જ ઉષ્ણ થયુ છે–એવી માન્યતા તે સ્વતંત્ર સ્વભાવદ્રષ્ટિ છે. સંયોગાધીન દ્રષ્ટિ તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, ને સ્વભાવદ્રષ્ટિ તે
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ છે.
મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ, વસ્તુના સ્વભાવની સમયસમયની યોગ્યતાથી જ દરેક કાર્ય થાય છે તે સ્વભાવને નથી
જોતો, પણ નિમિત્તના સંયોગને જુએ છે, એ જ તેની પરાધીનદ્રષ્ટિ છે અને તે દ્રષ્ટિથી પરમાં એકત્વબુદ્ધિ કદી ટળતી
નથી. સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવ સ્વતંત્ર વસ્તુ સ્વભાવને જુએ છે કે, દરેક વસ્તુની સમય સમયની યોગ્યતાથી જ તેનું કાર્ય
સ્વતંત્રપણે થાય છે.
૩૪. ઉપાદાન અને નિમિત્ત બન્નેની સ્વતંત્ર લાયકાત (લૂગડું અને અગ્નિ)
લૂગડામાં જે વખતે જે ક્ષેત્રે જે સંયોગમાં બળવાની લાયકાત હોય તે વખતે તે ક્ષેત્રે તે સંયોગમાં તેની
બળવાની પર્યાય થાય છે, અને અગ્નિ તે વખતે સ્વયં હોય છે. અગ્નિ આવી માટે લૂગડું બળી ગયું–એમ નથી. અને
‘લૂગડામાં બળી જવાની અવસ્થા થવાની લાયકાય હોય પણ અગ્નિ કે બીજો યોગ્ય સંયોગ ન આવે તો તે અવસ્થા
અટકી જાય’–એમ પણ નથી; જે સમયે યોગ્યતા હોય તે સમયે જ તે બળે જ અને તે વખતે અગ્નિ પણ હોય જ.
છતાં અગ્નિની ઉપસ્થિતિના કારણે લૂગડાની અવસ્થામાં કાંઈ પણ વિલક્ષણતા થઈ નથી. અગ્નિએ લૂગડાંને બાળ્યું
તે માન્યતા મિથ્યાત્વ છે.
કોઈ પૂછે કે લૂગડું બળતી વખતે અમુક જ અગ્નિ હતો અને બીજો ન હતો તેનું શું કારણ? તો તેનો ઉત્તર એ
છે કે–તે વખતે જે અગ્નિ હતો તે જ અગ્નિની નિમિત્તપણાની લાયકાત હતી, બીજો અગ્નિ ન જ હોય કેમકે તેનામાં
નિમિત્તપણાની લાયકાત હતી જ નહિ. ઉપાદાન વખતે જે નિમિત્તની યોગ્યતા હોય તે નિમિત્ત જ હોય, બીજું હોય જ
નહિ. સૌના પોતાના કારણે સૌની અવસ્થા થઇ રહી છે, ત્યાં ‘નિમિત્તથી થયું અથવા નિમિત્તે કર્યું’ એમ અજ્ઞાની
માને છે.
૩પ. ઉપાદાન અને નિમિત્ત બન્નેની સ્વતંત્ર લાયકાત (આત્મા અને કર્મ)
આત્મા પોતાની પર્યાયમાં જ્યારે રાગ–દ્વેષ કરે ત્યારે કર્મના જે પરમાણુઓની યોગ્યતા હોય તે ઉદયરૂપ હોય
જ, કર્મ ન હોય તેમ ન બને; પણ કર્મ ઉદયમાં આવ્યું માટે જીવને રાગ–દ્વેષ થયા એ માન્યતા ખોટી છે. અને રાગદ્વેષ
કર્યા માટે કર્મ આવ્યું–એ માન્યતા પણ ખોટી છે. જીવને પોતાના પુરુષાર્થની નબળાઈથી રાગ–દ્વેષ થવાની યોગ્યતા
હતી તેથી જ રાગદ્વેષ થયા છે અને તે વખતે જે કર્મોમાં યોગ્યતા હતી તે કર્મો ઉદયમાં આવ્યા છે અને