ભાદ્રપદઃ૨૪૭૩ઃ ૨૪૯ઃ
તેને જ નિમિત્ત કહેવાય છે; પણ તે કર્મના કારણે જીવની પર્યાયમાં રાગદ્વેષ કે વિલક્ષણતા થયા નથી.
જ્યારે જ્ઞાનની પર્યાય અપૂર્ણ હોય ત્યારે જ્ઞાનાવરણ કર્મમાં જ નિમિત્તપણાની લાયકાત છે. જીવની પર્યાયમાં
જીવ મોહ કરે ત્યારે મોહકર્મને જ નિમિત્ત કહેવાય એવી તે કર્મપરમાણુઓની યોગ્યતા છે. જેમ ઉપાદાનમાં સમયે
સમયે સ્વતંત્ર યોગ્યતા છે, તેમ નિમિત્ત તરીકેની મોહકર્મના તે તે દરેક પરમાણુમાં સમયસમયની સ્વતંત્ર યોગ્યતા છે.
પ્રશ્નઃ– જીવે રાગદ્વેષ કર્યા માટે પરમાણુમાં કર્મ અવસ્થા થઈને?
ઉત્તરઃ– નહિ; અમુક પરમાણુ જ કર્મરૂપે થયા અને જગતના બીજા પરમાણુ કેમ ન થયા?–માટે જે જે
પરમાણુઓમાં લાયકાત હતી તે જ પરમાણુઓ કર્મરૂપે પરિણમ્યા છે. તેઓ પોતાની લાયકાતથી જ કર્મરૂપે થયા છે,
જીવના રાગદ્વેષને કારણે નહિ.
૩૬. પર ઉપર જોવાનું નથી પણ સ્વઉપર જોવાનું છે
પ્રશ્ન–જ્યારે પરમાણુઓમાં કર્મરૂપે થવાની લાયકાત હોય ત્યારે આત્માને રાગ–દ્વેષ કરવા જ જોઈએ, કેમકે
પરમાણુમાં કર્મરૂપ થવાનું ઉપાદાન છે તેથી ત્યાં જીવના વિકારરૂપે નિમિત્ત પણ હોવું જ જોઈએ એ વાત બરાબર છે?
ઉત્તર–એ પ્રશ્ન જ અજ્ઞાનીનો છે. તારે તારા સ્વભાવમાં જોવાનું કામ છે કે પરમાણુમાં જોવાનું કામ છે? જેની
સ્વતંત્રદ્રષ્ટિ થઈ છે તે આત્મા ઉપર જુએ છે, અને જેની નિમિત્તાધીનદ્રષ્ટિ છે તે પર ઉપર જુએ છે. ‘જ્યારે જે
વસ્તુની જે અવસ્થા થવાની હોય તે જ થાય છે.’ એમ જેણે યથાર્થ નિર્ણય કર્યો તેને દ્રવ્યદ્રષ્ટિ થઈ–સ્વભાવદ્રષ્ટિ થઈ;
હવે સ્વભાવદ્રષ્ટિમાં તેને તીવ્રરાગાદિ થતાં જ નથી, અને તે જીવના નિમિત્તે તીવ્રકર્મરૂપે પરિણમે એવી લાયકાતવાળા
પરમાણુઓ જ આ જગતમાં હોતા નથી. જીવે પોતાના સ્વભાવના પુરુષાર્થથી સમયગ્દર્શન પ્રગટ કર્યું ત્યાં તે જીવને
માટે મિથ્યાત્વાદિ કર્મરૂપે પરિણમે એવી લાયકાત જગતના કોઈ પરમાણુઓમાં હોતી જ નથી. અને સમ્યગ્દ્રષ્ટિને જે
અલ્પ રાગ–દ્વેષ છે તે પોતાની વર્તમાનપર્યાયની યોગ્યતાથી રહ્યો છે, તે વખને અલ્પ કર્મરૂપે બંધાવાની પરમાણુની
પર્યાયમાં લાયકાત છે. આ રીતે સ્વલક્ષથી શરૂ કરવાનું છે.
‘જગતના પરમાણુઓમાં મિથ્યાત્વાદિ કર્મ થવાની લાયકાત છે માટે જીવને મિથ્યાત્વાદિ ભાવ થવા જ
જોઈએ’ એવી જેની માન્યતા છે તે જીવ સ્વદ્રવ્યના સ્વભાવને જાણતો નથી, અને તેથી તે તે જીવના નિમિત્તે
મિથ્યાત્વાદિરૂપ પરિણમવાને યોગ્ય પરમાણુઓ આ જગતમાં છે, એમ જાણવું. પરંતુ સ્વભાવદ્રષ્ટિથી જોનાર જીવને
મિથ્યાત્વ હોતું જ નથી અને તે જીવના નિમિત્તે મિથ્યાત્વાદિરૂપ પરિણમે એવી લાયકાત જ જગતના કોઈ પરમાણુમાં
હોતી નથી. સ્વભાવદ્રષ્ટિથી જ્ઞાની વિકારના અકર્તા થઈ થયા છે, તેથી ‘જ્ઞાનીને વિકાર કરવો પડે’ એ વાત જ ખોટી
છે. જે અલ્પ વિકાર હોય તે પણ સ્વભાવદ્રષ્ટિના જોરે પુરુષાર્થવડે ટળતો જ જાય છે. આવી સ્વતંત્ર સ્વભાવદ્રષ્ટિ
(સમ્યક્ શ્રદ્ધા) કર્યા વગર જીવ જે કાંઈ શુભભાવરૂપ વ્રત, તપ, ત્યાગ કરે તે બધુંય ‘રણમાં પોક’ ની જેમ
મિથ્યા છે.
૩૭. ‘ફુંકથી ડુંગર ઉડાડવાની વાત! ! !’
શંકાકાર– ‘વસ્તુમાં જ્યારે જે પર્યાય થવાની હોય તે થાય અને ત્યારે નિમિત્ત હોય જ, પણ નિમિત્ત કાંઈ કરે
નહિ કે નિમિત્તદ્વારા કાંઈ કાર્ય થાય નહિ’ એ તો ફૂંકથી ડુંગર ઉડાડવા જેવું છે! !
સમાધાન– અરે ભાઈ, અહીં તો ફૂંકથી પહાડ ઊડે એ વાત પણ નથી. પહાડના અનંત પરમાણુઓમાં
ઊડવાની લાયકાત હોય તો પહાડ એની મેળે ઉડે છે, પહાડને ઉડવા માટે ફૂંકની પણ જરૂર પડતી નથી. કોઈને એમ
થાય કે ‘અરે, આ તો કેવી વાત છે? શું પહાડ એની મેળે ઉડતા હશે?’ પરંતુ ભાઈ, વસ્તુ માં જે કામ થાય (–
અર્થાત્ જે પર્યાય થાય) તે તેની પોતાની જ શક્તિથી (લાયકાતથી) થાય છે. વસ્તુની શક્તિઓ પરની અપેક્ષા
રાખતી નથી. પર વસ્તુનો તો તેમાં અભાવ છે તો તે શું કરે?
૩૮. ઉદાસીન નિમિત્ત અને પ્રેરક નિમિત્ત
પ્રશ્ન–નિમિત્તના બે પ્રકાર છે–એક ઉદાસીન અને બીજું પ્રેરક. તેમાંથી ઉદાસીન નિમિત્ત તો કાંઈ ન કરે પરંતુ
પ્રેરક નિમિત્ત તો ઉપાદાનને કાંઈક પ્રેરણા કરેને?
ઉત્તર–નિમિત્તના જુદા જુદા પ્રકાર ઓળખાવવા માટે એ બે ભેદ છે, પરંતુ તેમાંથી કોઈ પણ નિમિત્ત
ઉપાદાનમાં કાંઈ જ કરતું નથી, કે નિમિત્તના કારણે ઉપાદાનમાં કાંઈ વિલક્ષણતા આવતી નથી. પ્રેરક નિમિત્ત પણ
પ્રેરણા કરતું નથી. બધાં નિમિત્તો ધર્માસ્તિકાયવત્ છે.
પ્રશ્ન–પ્રેરકનિમિત્ત અને ઉદાસીનનિમિત્તની વ્યાખ્યા શું છે?
ઉત્તર– ઉપાદાનની અપેક્ષાએ તો બન્ને પર છે, બન્ને અકિંચિત્કર છે તેથી બન્ને સરખાં છે. નિમિત્તની