દૃષ્ટાંત–એક વખત એક કૂવામાં કોઈ બાઈ પડી ગઈ, ત્યાં કેટલાક જ્યોતિષીઓ આવી ચડયા અને બાઈને
કૂવામાંથી કાઢવાનો વિચાર કરવા લાગ્યા. ત્યાં એક જણ બોલ્યો કે કૂવામાંથી તે બાઈને કાઢવા માટે અત્યારે
મૂરત સારું છે કે નહિ તે જોઈ લ્યો. ત્યાં બીજાએ કહ્યું હા, એ વાત ખરી, બાઈનું નામ કઈ રાશીમાં છે તે પહેલાંં
નક્કી કરો. ત્યાં વળી એક–બે જણા તો ગામમાંથી જ્યોતિષ શાસ્ત્રના પોથાં લેવા દોડયા. કોઈ તો ગોખેલા
શ્લોકમાંથી ક્યો શ્લોક લાગુ પડે છે તે યાદ કરીને બોલવા માંડયા, કોઈએ બાઈને હકીકત પૂછવા માંડી કે તમારું
નામ શું? કેટલા વાગે તમે કૂવામાં પડ્યા? વગેરે વગેરે! પણ બાઈ તો કહે, અરે ભાઈ, પહેલાંં મને બહાર તો
કાઢો, હું મરી જઈશ. ત્યારે વેદિયા જ્યોતિષ પંડિતો કહે કે પણ અમારા જ્યોતિષ શાસ્ત્રનો નિયમ મેળવવો
જોઈએ, તું ધીરજ રાખ, હમણાં તારું જ્યોતિષ જોઈને અને સારું ચોઘડિયું જોઈને તને કાઢીએ છીએ. ત્યાં કોઈ
ડાહ્યો સમજુ માણસ આવી પહોંચ્યો અને કહ્યું કે અરે મૂર્ખાઓ, શું આ ટાણા જ્યોતિષ જોવાના છે? એમ કહીને
પોતે તરત પાઘડી ઉખેળીને તેનાથી બાઈને બહાર કાઢી. તેમ આત્મ સ્વભાવ સમજવાના અવસરે અજ્ઞાનીઓ
કહે છે કે અત્યારે કાળ ક્યો છે? આ કાળે મુક્તિ છે કે નહિ? કર્મ કેવાં છે? શાસ્ત્રમાં શું શું કહ્યું છે? એમ બધા
પરાશ્રયો ગોતે છે. પણ જ્ઞાનીઓ તેને કહે છે કે અરે ભાઈ, આ અવસર કાળ ગુમાવવાનો નથી. તારે કાળનું શું
કામ છે? તું જે વખતે સમજ તે વખત તારે માટે મંગળિક કાળ જ છે. તારી મુક્તિ તારા આત્મસ્વભાવમાંથી
પ્રગટે છે માટે તેનો નિર્ણય કર. અને કર્મ કેવાં છે એ જોવાનું તારે પ્રયોજન છે કે તારો ચૈતન્ય સ્વભાવ કેવો છે
તે સમજવાનું પ્રયોજન છે? શાસ્ત્રોમાં અનંત અપેક્ષાઓનાં કથન હોય તેમાં સ્વચ્છંદે તારો કાંઈ પત્તો નહિ ખાય;
પણ જ્ઞાનીઓ કહે છે કે હજારો અને લાખો શાસ્ત્રના કથનમાં એક ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માની જ સમજણનું
પ્રયોજન છે. શાસ્ત્રરૂપી સમુદ્રના મંથનમાંથી એક ચૈતન્યરત્ન જ મેળવી લેવાનું છે. માટે હે ભાઈ! આવા અવસરે
તું આડાઅવળા દુર્વિકલ્પોમાં ન અટકતાં સત્પુરુષના કહેવા અનુસાર તારો સ્વભાવ સમજ. જો તું તારા
સ્વભાવને ઓળખ તો તારો ઉદ્ધાર થાય તેમ છે, બીજા કોઈ પણ જાણપણાથી તારા આત્માનો ઉદ્ધાર નથી.
જાણપણું તે જીવને માત્ર મનના ભાર રૂપ છે.
બનાવતા આવડે છે? નાવિકે કહ્યું–ના. એમ અનેક પ્રકારે પૂછયું ત્યારે છેવટે નાવિકે કહ્યું–ભાઈ! અમને એવું
કાંઈ આવડે નહિ, અમે તો હોડી હંકારી જાણીએ અને પાણીમાં તરવાની કળા જાણીએ. ત્યારે તે માણસ પોતાનું
ડહાપણ બતાવીને કહેવા લાગ્યો કે મને તો બધું આવડે છે. તું એ કાંઈ ન શીખ્યો? –એના વગર તારા બધાય
વર્ષ પાણીમાં ગયા. એ વખતે તો નાવિક કાંઈ ન બોલ્યો. પછી આગળ જતાં એકાએક હોડીમાં પાણી ભરાયું
અને હોડી ડૂબવા લાગી. ત્યારે નાવિકે તે માણસને પૂછયું કે ભાઈ, જુઓ આ હોડી તો થોડીક વારમાં ડૂબી જશે;
તમને જ્યોતિષ વગેરે આવડે છે એ તો બધું જાણ્યું પરંતુ અત્યારે તમારું એ કાંઈ ડહાપણ કામ નહિ આવે, તમને
તરતાં આવડે છે કે નહિ? તે માણસને તરતાં નો’ તું આવડતું તેથી તે હેં–હેં–ફેં–ફેં થઈ ગયો. નાવિકે કહ્યું–બોલો
હવે કોનાં વરસ પાણીમાં જશે? મને તો તરતાં આવડે છે એટલે હું તો તરીને કાંઠે પહોંચી જઈશ, પણ તમને
તરતાં નથી આવડતું તેથી તમે અને ભેગી તમારી વિદ્યા બધુંય પાણીમાં જશે...
જીભના ટેરવે રમે છે; અને વ્રત–તપાદિ પણ બહુ કરીએ છીએ. પણ જ્ઞાની કહે છે કે ભાઈ, તેં એ બધું ભલે જાણ્યું
પરંતુ આત્માનુભવ જાણ્યો છે કે નહિ? –એના વગરની તારી કોઈ કળાથી સંસારનો અંત આવે તેમ નથી, એ
કોઈ કળા તને આત્મશાંતિ આપવા સમર્થ નથી. અલ્પકાળમાં જીવન પૂરું થતાં સંસાર સમુદ્રમાં ડૂબી જઈશ