સ્વભાવ છે. જડ ચેતનનું ભેદજ્ઞાન અને તેનું ફળ વીતરાગતા. બિલાડી ઉંદરને પકડે છે એમ બોલાય છે, હવે ત્યાં
ખરેખર ભેદજ્ઞાનથી જોઈએ તો બિલાડીનો આત્મા અને તેનું શરીર જુદાં છે; તેમાં બિલાડીના આત્માએ તો ઉંદરનું
જ્ઞાન કર્યું છે અને સાથે સાથે તેને મારીને ખાવાનો અત્યંત તીવ્ર ગૃદ્ધિભાવ કર્યો છે, અને મોઢાદ્વારા ઉંદર પકડવાની
ક્રિયા જડ પરમાણુઓના સ્વતંત્ર કારણે થઈ છે. આમ સર્વત્ર જડ ચેતનની સ્વતંત્રતા છે. જડ–ચેતનનાં આવા
ભેદજ્ઞાનની સમજણનું ફળ વીતરાગતા છે. સાચું સમજે તો પરથી અત્યંત ઉદાસ થઈ જાય, પરંતુ કોઈ એમ બોલે
કે ‘ખાવું–પીવું વગેરે બધી શરીરની ક્રિયા છે’ અને અંતરથી તો તે પ્રત્યે જરાપણ ઉદાસીનતા થાય નહિ, તીવ્ર
કરે છે. જો કે જડની ક્રિયા તો જડથી જ થાય છે, પરંતુ જો ખરેખર તેં તારા આત્માને પરથી ભિન્ન જાણ્યો હોય તો
તને પરદ્રવ્યોને ભોગવવા તરફ રુચિ ભાવ જ કેમ થાય છે? એક તરફ જડથી ભિન્ન–પણાની વાતો કરવી અને
પાછું જડની રુચિમાં એકાકારપણે તલ્લીન વર્ત્યા કરવું–એ તો ચોકખો સ્વચ્છંદ છે, પણ ભેદ જ્ઞાન નથી.
ઉત્તર:– તારો આત્મ સ્વભાવ કેવો છે તે તને ઓળખાવવો છે. જ્ઞાનીઓ સ્વયં આત્માને પરથી ભિન્નપણે
શરીરનાં રજકણો પણ જગતનાં સ્વતંત્ર તત્ત્વો છે, તેની અવસ્થા તેની સ્વતંત્ર તાકાતથી થાય છે, તું તનો કર્તા
નથી. તું તારી પર્યાયમાં જે જ્ઞાન તથા ક્રોધાદિ ભાવો કરે છે તે તને શરીર કરાવતું નથી; તું જુદો અને પરમાણુ
જુદા તારી શક્તિ જુદી અને પરમાણુની શક્તિ જુદી. તારું કામ જુદું અને પરમાણુનું કામ જુદું.
धणीपणुं छोडी दे
તારું નથી. માટે પરના કર્તાપણાની માન્યતા છોડ, પરમાં મારું સુખ છે એવી માન્યતા છોડ, વિકાર મારું સ્વરૂપ
છે એવી માન્યતા પણ છોડ. અને પરથી તથા વિકારથી ભિન્ન માત્ર ચૈતન્યસ્વરૂપ એવા તારા આત્માની
ઓળખાણ કરીને તેની શ્રદ્ધા કર.
મૂળ સ્વરૂપને નહિ જાણ્યું હોવાથી કોઈ અન્યને આપરૂપ માનીને તેમાં અહંબુદ્ધિ અવશ્ય ધારણ કરે છે. પોતે
તે પોતાનું સ્વરૂપ માની રહ્યો છે. એ રીતે ઈન્દ્રિયજ્ઞાનના અવલંબનને લીધે પોતાના સાચા સ્વરૂપનું અજાણપણું
એજ સર્વ ભૂલનું મૂળ છે.
ભિન્ન આત્માનું સ્વરૂપ અને તેની ચૈતન્ય ક્રિયા સમ્યગ્જ્ઞાનથી જણાય, અને એ જણાતાં જડની અને વિકારી
ક્રિયાનું ધણીપણું છૂટી જાય. અંતર સ્વભાવ તરફ વળીને ધીરો થઈને, અતીન્દ્રિય જ્ઞાનથી અંદર જોતો નથી, અને
માત્ર ઈન્દ્રિય–જ્ઞાનથી પર તરફ જ જોયા કરે