[તા. ૧૫ મી ઓગષ્ટની પ્રભાતે પૂજ્ય
ગુરુદેવશ્રીએ કરેલ માંગળિકના આધારે]
: ૧૮ : આત્મધર્મ : માગસર : ૨૪૭૪ :
સ્વતંત્રતા
અને સુખ
હે જીવો! જો તમે તમારી સ્વતંત્રતા અને સુખ ચાહતા હો તો પરના આશ્રયે મારું સુખ છે એવી માન્યતા
છોડો...પર વસ્તુ ઉપર મારી સત્તા ચાલે છે એવી માન્યતા છોડો. ‘મારા સુખનો કોઈ પર સાથે સંબંધ નથી, હું
બધાય પર પદાર્થોથી છૂટો છું, મારા જ્ઞાન સામ્રાજ્યમાં મને વિઘ્ન કરનાર કોઈ નથી અને હું મારા જ્ઞાન
સામ્રાજ્યવડે બધા પદાર્થોને જેમ જાણું છું તેમ જ તેમાં થાય છે’–આવી યથાર્થ ઓળખાણપૂર્વક પરાશ્રયભાવ
છોડીને સ્વાશ્રયભાવમાં ટકવું તે જ સ્વતંત્રતા છે–તે જ સુખ છે.
સ્વતંત્રતા તેને કહેવાય કે જેમાં પોતાના સુખ માટે કોઈ બીજાના આશ્રયની જરૂર ન પડે; પણ પોતે જ
સ્વાધીનપણે સુખી હોય; અને પોતાનું સ્વાધીન સુખ એવું હોય કે જેને કોઈ પણ સંયોગો હાનિ ન પહોંચાડી
શકે! એવો સ્વાધીન સુખરૂપ તો આત્મસ્વભાવ છે. તે સ્વાધીનતા કોણ મેળવી શકે?–અને પરાધીનતાની
ગુલામી કોણ તોડી શકે?
મારું સુખ મારા આત્મામાં છે, કોઈ પણ સંયોગોને આધીન મારું સુખ નથી, પણ મારું જ્ઞાન જ સ્વયમેવ
સુખશાંતિરૂપ છે–એમ જેને પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવની ઓળખાણ ન હોય તેવા અજ્ઞાની જીવો ‘મારું સુખ
પરવસ્તુના આધારે છે, અને પર સંયોગો અનુકૂળ હોય તો જ મારું સુખ ટકી શકે’ એમ માને છે; તેવા જીવો
સદાય પરાશ્રયપણે સંયોગોમાંથી સુખ ઈચ્છે છે–એટલે તેઓ સંયોગોના ગુલામ છે, તેઓ સ્વાધીન
આત્મસ્વભાવને નહિ જાણતા હોવાથી કદી પણ સ્વતંત્રતા પામતા નથી. પોતાના સુખ માટે પરાશ્રયપણું માનવું
તે જ મહાન ગુલામી છે અને તેનું જ અનંત દુઃખ છે, એ ગુલામી અજ્ઞાનપણે જીવ અનાદિથી કરતો આવે છે.
એ ગુલામીનાં બંધન કોણ છોડે?
એ ગુલામી જીવે પોતે પોતાના સ્વભાવને ભૂલીને ઊંધી માન્યતાથી સ્વીકારી છે. તેથી પોતે જ
સ્વભાવની સાચી ઓળખાણથી તે ગુલામીના બંધનને તોડી શકે છે, પણ તેને ગુલામીના બંધનમાંથી મુક્ત
કરનાર કોઈ બીજો નથી.
જ્ઞાનીઓએ પોતાનો સ્વભાવ જાણ્યો છે; આત્માનો સ્વભાવ સંપૂર્ણ સ્વતંત્ર પોતાથી જ પરિપૂર્ણ સુખરૂપ
છે તેને કોઈ પણ સંયોગોની અપેક્ષા નથી–એમ જ્ઞાનીઓ જાણતા હોવાથી તેઓ કદી પણ પોતાના સુખ માટે
પરાશ્રયની જરૂર માનતા નથી; તેથી એવા જ્ઞાનીઓ જ સ્વાશ્રય સ્વભાવની એકાગ્રતારૂપ અહિંસાના જોરે
પરાશ્રયરૂપ ગુલામીના બંધનને સર્વથા છેદીને, સંપૂર્ણ સ્વત્રંતદશામાં સિદ્ધ ભગવાનપણે બિરાજે છે.
એવી પરમ આત્મસ્વતંત્રતા જયવંત રહો.
એવી પરમસ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત કરવાનો એક માત્ર ઉપાય ભેદજ્ઞાન છે, માટે આત્માની સાચી સ્વતંત્રતા અને
સુખના ઈચ્છુક સર્વ જીવોએ એ ભેદજ્ઞાનનો જ અભ્યાસ કરવો તે કર્તવ્ય છે. જેને ભેદજ્ઞાન નથી તે જ ગુલામ છે,
જેને ભેદજ્ઞાન છે તેઓને જ સ્વતંત્રતાની શરૂઆત થઈ છે, ને તેઓ પૂર્ણ સ્વતંત્રતાની સાધના કરીને સિદ્ધદશા
પ્રગટ કરે છે; તે જ સ્વતંત્રતા ને સુખ છે.
. કતવ્ય .
દેવ–ગુરુ–ધર્મ ઉપર આફત આવે ત્યારે રાગ–દ્વેષ કરવો જોઈએ–એમ માને તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. દેવ–ગુરુ–ધર્મને
ખાતર પણ રાગ–દ્વેષ કર્તવ્ય નથી. જીવને હરેક પ્રસંગે–હરેક સમયે વીતરાગ ભાવ જ કર્તવ્ય છે, રાગભાવ કયારે ય પણ
કર્તવ્ય નથી. જ્યારે વીતરાગ ભાવ પૂરો ન થઈ શકે અને દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર વગેરે ઉપર રાગ–દ્વેષ થાય ત્યારે પણ તે
કર્તવ્ય નથી. જે રાગને કોઈ પણ વખતે કર્તવ્ય માને છે તે પોતાના વીતરાગી જ્ઞાન સ્વભાવને માનતો નથી, તે
મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. અને જેણે પોતાના વીતરાગી જ્ઞાનસ્વભાવને જાણ્યો છે તે જીવો કોઈ પણ વખતે રાગને કર્તવ્ય માનતા
નથી, પણ રાગરહિતપણે બધાનું જ્ઞાયક રહેવું એ જ એક કર્તવ્ય માને છે.
આત્માનો સ્વભાવ જ્ઞાન છે અને જ્ઞાનનો સ્વભાવ બધાને માત્ર જાણવાનો છે, જાણવામાં કાંઈપણ રાગદ્વેષ
કરવો તે જ્ઞાનનો સ્વભાવ નથી. જે રાગ થાય તે જ્ઞાનસ્વભાવથી ભિન્ન છે–આવું ભેદવિજ્ઞાન કરવું તે ધર્મી જીવોનું
કર્તવ્ય છે–એ ભેદવિજ્ઞાન જ ધર્મ છે. જેમ દેવ–ગુરુ–ધર્મના કારણે રાગ–દ્વેષ કર્તવ્ય નથી તેમ દેશ–કુટુંબ કે શરીરાદિ કોઈ
પણ કારણે રાગદ્વેષ કર્તવ્ય નથી. પણ જ્ઞાન અને વીતરાગ ભાવ જ ત્રણેકાળે કર્તવ્ય છે. (–અષ્ટપાહુડ પ્રવચનોમાંથી)