: ૪૪ : આત્મધર્મ : પોષ : ૨૪૭૪ :
: : કેટલાક ખુલાસા : :
[સંપાદકીય]
(૧) ત્યાગ તે ધર્મ છે કે નહિ એ સંબંધી
પ્રશ્ન:– ત્યાગ તે જૈનધર્મ છે કે નથી?
ઉત્તર:– સમ્યગ્દર્શન પૂર્વકનો જેટલે અંશે વીતરાગ–ભાવ પ્રગટે તેટલે અંશે કષાયોનો ત્યાગ થાય છે તેને
ધર્મ કહેવાય છે. સમ્યગ્દર્શનાદિ અસ્તિરૂપ ધર્મ છે અને ત્યાં મિથ્યાત્વ અને કષાયનો ત્યાગ તે નાસ્તિરૂપ ધર્મ છે
પણ સમ્યગ્દર્શન વિનાના ત્યાગથી ધર્મ નથી; જો મંદ–કષાય હોય તો પુણ્ય થાય.
મિથ્યાદ્રષ્ટિને સમ્યક્શ્રુતજ્ઞાન હોતું જ નથી તેથી તેને નય હોય જ નહિ. શ્રી પંચાસ્તિકાયની ગા. ૧૬૮
ઉપરની જયસેનાચાર્યકૃત ટીકામાં કહ્યું છે કે–મિથ્યાદ્રષ્ટિનો શુભરાગ સમસ્ત અનર્થનું પરંપરા કારણ છે. માટે
મિથ્યાદ્રષ્ટિનો શુભરાગ ધર્મ કે ધર્મનું પરંપરા કારણ થઈ શકતો નથી.
મિથ્યાદ્રષ્ટિ કે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ કોઈને શુભભાવ તે ધર્મ નથી, પણ સમ્યગ્દ્રષ્ટિને અભિપ્રાયમાં તે રાગનો નકાર
વર્તે છે તેથી ઉપચારથી તેને વ્યવહાર ધર્મ કહ્યો છે. આ સંબંધમાં નય–વિભાગ લક્ષમાં રાખી ‘આત્મધર્મમાં’
નીચે મુજબ કહ્યું છે–
‘નિશ્ચયધર્મ તો આત્માના નિર્વિકાર સ્વભાવને ઓળખીને સ્થિર થઈ જવું તે છે પરંતુ જ્યારે સંપૂર્ણ
સ્થિરતા ન થઈ શકે ત્યારે કુદેવાદિ તરફના અશુભ પાપ ભાવથી બચવા ભક્તિ આદિનો શુભરાગ આવે છે, અને
જ્ઞાનીને અભિપ્રાયમાં તે રાગનો નકાર વર્તે છે તેથી તેને ઉપચારથી વ્યવહારધર્મ કહ્યો છે. પરંતુ જેણે તે રાગમાં જ
ધર્મ માની લીધો છે અને રાગને જ આદરણીય માન્યો છે તેને ધર્મ તો નથી પરંતુ પોતાના વીતરાગસ્વભાવના
અનાદરરૂપ મિથ્યાત્વનું અનંતુ પાપ ક્ષણે ક્ષણે ઊંધી માન્યતાને લીધે થાય છે. રાગને પોતાનો ધર્મ માનવો તે
પોતાના વીતરાગસ્વરૂપનો અનાદર છે, તે મહાન પાપ છે. પરની ક્રિયા હું કરી શકું કે પુણ્યથી મારા સ્વભાવને
લાભ થાય એમ જે માને છે તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે; તે ક્રિયાકાંડ કરીને કે ત્યાગ કરીને મરી જાય તો પણ સાધુ નથી,
ત્યાગી નથી, શ્રાવક નથી, જૈન નથી’ [જુઓ ગુજરાતી આત્મધર્મ અંક: ૨૪: પૃષ્ટ: ૧૯૫]
વળી તે જ લેખમાં ‘સાચી શ્રદ્ધા વગરના ત્યાગથી ધર્મીપણું નથી’ એવા મથાળા નીચે જણાવ્યું છે કે–
‘આત્માની શ્રદ્ધા વગર કોઈ બાહ્ય ત્યાગી થાય અને એક પરમાણુ માત્રનો ફેરફાર પણ મારાથી થાય એમ જો
માને તો, જૈનનો સાધુ કહેવાતો હોય તોપણ, તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે–અજ્ઞાની છે–જૈન નથી. શરીરને હું ચલાવી શકું
એમ માન્યું તેણે જીવ અને શરીરને એક માન્યા, તે જૈનમતની બહાર છે.’
(જુઓ ગુજરાતી આત્મધર્મ અંક ૨૪ પૃષ્ટ ૧૯૫)
જ્યાં સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન હોય ત્યાં અનંતાનુબંધી આદિ કષાયોનો સાચો ત્યાગ અને વૈરાગ્ય
ગુણસ્થાનાનુસાર હોય જ છે, અને એ ત્યાગ તે ધર્મ છે. પણ સમ્યગ્દર્શન વગરનો ત્યાગ કોઈ નયે ધર્મ નથી.
કેમકે સમ્યગ્દર્શન વગર સાચો ત્યાગ હોતો જ નથી આ કારણે મિથ્યાદ્રષ્ટિને નય–વિભાગ હોઈ શકે નહિ. આ
કથનનો અર્થ એવો નથી કે શુભભાવ છોડીને અશુભભાવ કરવા. પણ જે શુભભાવ થાય છે તે ધર્મ નથી પણ જે
વીતરાગભાવ છે તે ધર્મ છે–એવી માન્યતા કરવી–તે આ કથનનું પ્રયોજન છે–એટલે કે અહીં પહેલાંં માન્યતા
ફેરવવાની વાત છે.
સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન વિના સાગાર કે અણગાર એકે ધર્મ હોતો નથી. સમ્યગ્દર્શન તો ચોથા ગુણસ્થાનથી
હોય છે અને સાગાર ધર્મ પાંચમા ગુણસ્થાને તથા અણગાર ધર્મ છઠ્ઠા ગુણસ્થાનથી હોય છે.
(૨) ક્રોધાદિ પણ પારિણામિકભાવે હોવા સંબંધી
પ્રશ્ન:– ક્રોધાદિ ભાવોને પારિણામિકભાવ કહેવા માટે કોઈ શાસ્ત્રાધાર છે?
ઉત્તર:– ક્રોધાદિ ભાવો કઈ અપેક્ષાએ પારિણામિક છે અને કઈ અપેક્ષાએ ઔદયિક છે તે ગુજરાતી
આત્મધર્મ અંક ૩૬ પૃષ્ટ ૨૨૦ માં સ્પષ્ટ જણાવ્યું છે.
ક્રોધાદિ વિકારીભાવો પારિણામિક ભાવે છે–એમ શ્રી જયધવલા પૃ. ૩૧૯ માં તથા શ્રીધવલા ભાગ–૫–પૃ.
૧૯૭ માં કહ્યું છે. અને કર્મના ઉદયની અપેક્ષાનું જ્ઞાન કરાવવા માટે તે ક્રોધાદિકને ઔદયિકભાવે કહેવામાં
આવ્યા છે. આ અપેક્ષાએ શ્રીતત્ત્વાર્થસૂત્રમાં તેને ઔદયિકભાવ કહ્યા છે. આ પ્રમાણે જુદી જુદી અપેક્ષાએ જીવના
વિકારી ભાવને પારિણામિક તથા ઔદયિક બંને પ્રકારે કહેવાય છે–એમ સમજવું. વિકારીભાવો જીવની પોતાની
યોગ્યતાથી થાય છે, નિશ્ચયથી કોઈ પર તેનું કારણ નહિ