અંશને ગૌણ કરીને ત્રિકાળ શક્તિ તે દ્રવ્ય છે, તે સામાન્ય–સ્વભાવ છે, અને વર્તમાન અંશ તે વિશેષ છે–પર્યાય
છે. એ બે થઈને આખું દ્રવ્ય તે પ્રમાણનો વિષય છે. અને તેમાંથી સામાન્યસ્વભાવ તે દ્રવ્યાર્થિકનયનો વિષય છે,
વિશેષ પર્યાયતે પર્યાયાર્થિકનયનો વિષય છે. તેમાંથી દ્રવ્યાર્થિકનયની દ્રષ્ટિમાં પર્યાય ગૌણ છે એટલે એ નયની
દ્રષ્ટિમાં સિદ્ધદશા પ્રગટી તે વાત ન આવે; ત્રિકાળ શુદ્ધ જ્ઞાન સ્વભાવ છે તે દ્રવ્યદ્રષ્ટિનો વિષય છે, અને તેના જ
આશ્રયે નિર્મળપર્યાય પ્રગટે છે. દ્રવ્યનો વિશ્વાસ કરવાથી જ પર્યાયમાં નિર્મળ કાર્ય થાય છે.
અદ્વૈતબ્રહ્મ છે–એમ ન સમજવું. લોકમાં સર્વત્ર આત્મા ભરેલા છે અને તે એકેક આત્મા દ્રવ્યદ્રષ્ટિએ પૂર્ણ
પરમાત્મા છે.
પ્રગટ્યું (અર્થાત્ શુદ્ધ થયું) તે તો પર્યાય અપેક્ષાએ છે, શક્તિ તો કાયમ છે. તેમ આત્મામાં પરમાત્મદશા
શક્તિરૂપે ત્રિકાળ છે. સંસારદશા વખતે પણ પરમાત્મ સ્વભાવ શક્તિરૂપે તો છે જ, એનો કદી નાશ થયો નથી
અને તે કદી નવો પ્રગટતો નથી. પણ એની ઓળખાણ અને શ્રદ્ધા કરવાથી પરમાત્મદશા નવી પ્રગટે છે, એ જ
સુખ છે.
હોય તે પણ દુઃખરૂપ જ છે. આખો સંસાર જ દુઃખરૂપ છે અને પરમાત્મદશા જ પૂર્ણ સુખરૂપ છે–એમ ન માને
ત્યાંસુધી અજ્ઞાન છે. સ્વર્ગાદિ ગતિમાં પણ દુઃખ છે એમ જ્યાંસુધી ન માને ત્યાં સુધી નરક–તિર્યંચગતિમાં પણ
ખરેખર તેને દુઃખ ભાસ્યું નથી; પણ માત્ર પ્રતિકૂળતાનો ભય છે અને અનુકૂળતાની રુચિ છે. પણ પુણ્યનાં ફળ કે
પાપનાં ફળ બંને દુઃખરૂપ છે અને સ્વભાવ જ સુખરૂપ છે–એમ જેને ભાસતું નથી તેને સ્વભાવની રુચિ નથી પણ
સંયોગની રુચિ છે.
પર્યાયનો આનંદ શક્તિરૂપે દ્રવ્યમાં ત્રિકાળ છે, તે ત્રિકાળી દ્રવ્યની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–સ્થિરતા કરે ત્યારે પર્યાયમાં
અનંત આનંદનો અનુભવ થાય છે.
ધ્યાનરૂપી અગ્નિવડે જ પરમાત્મદશા પ્રગટ કરી શકાય છે.
સુવર્ણપાષાણમાંથી સોનું કાઢવાનો ઉપાય તેને અગ્નિમાં તપાવવો તે છે, તેમ આત્મામાં પરમાત્મદશા પ્રગટાવવા
માટે ક્યો અગ્નિ છે? જે પરમાત્મસ્વભાવ ત્રિકાળ છે તેનું ધ્યાન તે જ પરમાત્મદશાનો ઉપાય છે. એ ધ્યાનરૂપી
અગ્નિવડે કર્મકલંકને ભસ્મ કરીને સિદ્ધદશા પ્રગટ થાય છે. ધ્યાન કહેતાં તેમાં સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર ત્રણે
આવી જાય છે. પહેલેથી પૂર્ણદશા થતાં સુધી શુદ્ધ આત્માનું ધ્યાન એ જ ઉપાય છે.