: પરમત્મ પ્રકશ ગથ ૫૩ ૫ર :
પરમ પૂજ્ય શ્રી કાનજી સ્વામીનું
– પ્રવચન –
: ૩૮ : આત્મધર્મ : પોષ : ૨૪૭૪ :
નિશ્ચય શ્રદ્ધાજ્ઞાન કેમ પ્રગટે?
આસો સુદ ૨ : વીર સં. ૨૪૭૩
દયા પાળવાના પરિણામવાળા ઘણા જીવો હોય, છતાં તેઓ શાસ્ત્રના સાચા અર્થ સમજી શકતા નથી;
માટે દયારૂપ પરિણામ તે શાસ્ત્ર સમજવાનું કારણ નથી. તેવી જ રીતે મૌન, સત્ય બોલવું અને બ્રહ્મચર્ય વગેરેના
પરિણામ કરે છતાં શાસ્ત્રના આશય સમજી શકતા નથી. એટલે અહીં એમ બતાવ્યું કે આત્માના શુદ્ધ ચૈતન્ય
સ્વભાવનો જ આશ્રય સમ્યગ્જ્ઞાનનો ઉપાય છે; કોઈ મંદ કષાયરૂપ પરિણામ તે સમ્યગ્જ્ઞાનનો ઉપાય નથી.
અત્યારે શુભપરિણામ કરું પછી સમ્યગ્જ્ઞાનનો ઉપાય થઈ જશે. એ મિથ્યા માન્યતા છે. અનંતવાર
શુભપરિણામ કરીને સ્વર્ગમાં જનાર જીવ પણ શાસ્ત્રના તાત્પર્યને સમજી શક્યા નહિ. અને વર્તમાનમાં પણ
એવા અનેક જીવો દેખાય છે કે શુભપરિણામ અને મંદ કષાય તથા વ્રત–પડિમા વર્ષો સુધી હોવા છતાં શાસ્ત્રના
સાચા અર્થને જાણતા નથી, એટલે કે તેમને જ્ઞાનની વ્યવહાર શુદ્ધિ પણ નથી. હજી જ્ઞાનની વ્યવહાર શુદ્ધિ વગર
ચારિત્રની વ્યવહાર શુદ્ધિ કરવા મથે છે, તે જીવો જ્ઞાનના પુરુષાર્થને સમજ્યા નથી.
તેમજ દયાદિના ભાવરૂપ મંદકષાયથી જ્ઞાનની વ્યવહારશુદ્ધિ પણ થતી નથી. અને જ્ઞાનની વ્યવહાર–
શુદ્ધિથી આત્મજ્ઞાન થતું નથી. આત્માના આશ્રયે જ સમ્યગ્જ્ઞાન થાય છે, એ જ ધર્મ છે. એ ધર્મનું ભાન તો ન
હોય પણ હજી વ્યવહારજ્ઞાન પણ ચોકખું ન હોય–શાસ્ત્રના સાચા અર્થ પણ ન સમજે તે જીવને સમ્યગ્જ્ઞાન થાય
નહિ. દયાદિરૂપ મંદકષાયના પરિણામથી વ્યવહાર જ્ઞાનની પણ શુદ્ધિ થતી નથી.
બહારની ક્રિયા ઉપર પરિણામનો આધાર નથી. અનેક દ્રવ્યલિંગી મુનિઓ સાથે રહેતા હોય અને
બાહ્યક્રિયા તેમને સરખી થતી હોય છતાં એક નવમી ગ્રૈવેયકે જાય અને બીજા પહેલા સ્વર્ગે જાય. કેમકે
પરિણામમાં કષાયની મંદતા બાહ્યક્રિયાથી થતી નથી.
હવે અંતરમાં જે શુભપરિણામ કરે તેનાથી વ્યવહાર–જ્ઞાનની શુદ્ધિ થતી નથી, પણ યથાર્થ જ્ઞાનના
અભ્યાસથી જ થાય છે.
જ્ઞાનની વ્યવહારશુદ્ધિથી પણ આત્મ સ્વભાવનું સમ્યગ્જ્ઞાન થતું નથી. પણ પોતાના પરમાત્મ
સ્વભાવને રાગરહિતપણે અનુભવે ત્યારે જ સમ્યગ્જ્ઞાન થાય છે; સમ્યગ્જ્ઞાનમાં કોઈ પરાશ્રય નથી,
સ્વભાવનો જ આશ્રય છે.
વસ્તુસ્વભાવ જ સ્વતંત્ર છે, ને પરિપૂર્ણ છે, તેને કોઈના આશ્રયની જરૂર નથી. સ્વભાવના જ આશ્રયે
સમ્યક્દર્શન થાય છે. નવમી ગ્રૈવેયકે જનાર જીવને દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રની યથાર્થ શ્રદ્ધા–અગીઆર અંગનું જ્ઞાન–ને
પંચમહાવ્રતનું ચોકખું પાલન–એવા પરિણામ હોવા છતાં ચૈતન્ય સ્વભાવની શ્રદ્ધા કરવા માટે તેને તે પરિણામ
કામ આવ્યાં નહિ. સ્વભાવના લક્ષ પૂર્વક મંદકષાય હોય ત્યાં પણ મંદકષાયની મુખ્યતા ન રહી, પણ
શુદ્ધસ્વભાવના લક્ષની મુખ્યતા રહી છે. સ્વભાવની શ્રદ્ધાને વ્યવહાર રત્નત્રયની સહાય નથી.
કષાયની મંદતારૂપ આચરણવડે શ્રદ્ધા–જ્ઞાનનો વ્યવહાર સુધરતો નથી. શાસ્ત્રમાં જડ–ચૈતન્યની
સ્વાધીનતા, ઉપાદાન–નિમિત્તની સ્વતંત્રતા બતાવી છે, એ સમજે નહિ તેને જ્ઞાનનો વ્યવહાર પણ સુધર્યો નથી.
ચૈતન્યસ્વભાવનું જ્ઞાન તો વ્યવહાર જ્ઞાનથી પણ પાર છે. આત્મજ્ઞાન તે પરમાર્થ જ્ઞાન છે, અને શાસ્ત્રના
આશયનું યથાર્થં જ્ઞાન તે જ્ઞાનનો વ્યવહાર છે. જેને જ્ઞાનનો વ્યવહાર પણ ખોટો છે તેને પરમાર્થ જ્ઞાન કેવું?
બાહ્યક્રિયા તો જ્ઞાનનું કારણ નથી, પણ અંતરમાં વ્યવહાર આચરણના મંદકષાયરૂપ પરિણામ હોય તે
પરિણામ પણ શાસ્ત્રના જ્ઞાનનું કારણ થતાં નથી. અને સ્વભાવનું જ્ઞાન તો તે શાસ્ત્રજ્ઞાનથી પણ પાર છે.
શાસ્ત્ર–જ્ઞાનના રાગનું અવલંબન તોડીને પરમાત્મસ્વભાવને અનુભવે છે તે વખતે સમ્યક્શ્રદ્ધા થાય છે. જે
સમયે રાગ તોડીને પરમાત્મસ્વભાવને જાણ્યો તે વખતે તે જીવને પરમાત્મા જ ઉપાદેય છે. આત્મા તો ત્રિકાળ
પરમાત્મા જ છે, પણ જ્યારે રાગરહિત થઈને તેને જાણે ત્યારે તે ઉપાદેયરૂપ થાય છે. રાગવડે તે જણાતો નથી.
કેટલી ભક્તિથી આત્મા સમજાય? ભક્તિથી આત્મા ન સમજાય. કેટલા ઉપવાસથી આત્મા સમજાય?
ઉપવાસના