: ૪૦ : આત્મધર્મ : પોષ : ૨૪૭૪ :
જેમ કુદેવ–કુગુરુ–કુશાસ્ત્રની શ્રદ્ધા અને સુદેવાદિની શ્રદ્ધા–એ બંને મિથ્યાત્વ છે, છતાં કુદેવાદિની શ્રદ્ધામાં
તીવ્ર મિથ્યાત્વ છે, ને સુદેવાદિની શ્રદ્ધામાં મંદ છે એવી રીતે અહીં પણ સમજવું. બે જીવો શુભભાવ કરે છે,
તેમાંથી એક જીવ પોતાની પર્યાયને સ્વતંત્ર માનતો નથી અને બીજો જીવ શાસ્ત્રાદિના જ્ઞાનથી પર્યાયની
સ્વતંત્રતા માને છે, તેમાં પહેલા જીવને વ્યવહાર જ્ઞાન પણ ચોકખું નથી, બીજા જીવને વ્યવહાર જ્ઞાન છે. આ
અપેક્ષાએ બંનેના પુરુષાર્થમાં ફેર સમજવો. પરમાર્થથી તો બંને સરખા છે.
પહેલાંં પર્યાયને સ્વતંત્ર સમજ્યા વગર ત્રિકાળી સ્વભાવમાં ઢળશે કોણ? વ્યવહાર શ્રદ્ધા મોક્ષમાર્ગ નથી,
પણ પર્યાયની સ્વતંત્રતાનું જ્ઞાન પોતાના શુદ્ધ ચૈતન્ય સ્વભાવ તરફ વળવા માટે પ્રયોજનભૂત છે. વર્તમાન
પર્યાયની સ્વતંત્રતા નથી માનતો તે સર્વ વિભાવ રહિત ચૈતન્યને કેમ માનશે? રાગની સ્વતંત્રતા નથી માનતો
તે રાગરહિત સ્વભાવ માનશે નહિ.
અહીં તો એ બતાવ્યું કે માત્ર કષાયની મંદતામાં ઘણા જીવો લાગી જાય છે, પણ તેમને વ્યવહાર શ્રદ્ધાય
હોતી નથી, તેમને મિથ્યાત્વનો રસ યથાર્થમંદ થતો નથી, જે જીવ પર્યાયની સ્વતંત્રતા માને છે તે જીવને કષાયની
મંદતા તો સહજ હોય જ છે પણ તે મોક્ષમાર્ગ નથી. જ્યારે પોતાના સ્વભાવને સ્વથી પરિપૂર્ણ અને સર્વ
વિભાવોથી શૂન્ય માને અને પર્યાયનું લક્ષ ગૌણ કરી, ધુ્રવ ચૈતન્ય સ્વભાવનો આશ્રય લે ત્યારે સ્વભાવની
શ્રદ્ધાથી જ સમ્યગ્દર્શન થાય છે.
અત્યારે જોવામાં આવતા ત્યાગીઓ કે વ્રતધારીઓની વ્યવહાર શ્રદ્ધા પણ સાચી નથી; પોતાના પરિણામ
સ્વતંત્ર છે એમ જે જાણતા નથી, તેમને તો દર્શન શુદ્ધિનો વ્યવહાર પણ સાચો નથી–મિથ્યાત્વની મંદતા પણ
ખરેખર નથી. વસ્તુનું સ્વરૂપ જ એવું છે, તે કોઈની અપેક્ષા રાખતું નથી. ત્યાગાદિના શુભપરિણામવડે
વસ્તુસ્વરૂપ સાધી શકાય તેવું નથી.
ત્રિકાળી સ્વભાવ સ્વતંત્ર છે, તેનો અંશ પણ સ્વતંત્ર છે; મારા ત્રિકાળી સ્વભાવમાં રાગાદિ પરિણામ
નથી એમ સ્વભાવદ્રષ્ટિ કરીને પર્યાય બુદ્ધિ છોડે ત્યારે જ સમ્યગ્દર્શન થાય છે, અને ત્યારે જ મોક્ષમાર્ગ છે.
દ્રવ્યલિંગી જીવ પર્યાયને તો સ્વતંત્ર માને છે પણ પર્યાયબુદ્ધિ છોડતો નથી, ત્રિકાળી સ્વભાવનો આશ્રય કરતો
નથી તેથી તેને મિથ્યાત્વ રહે છે. તે જીવ શાસ્ત્રના લખાણથી બધું માને છે, પણ સ્વમાં આવતો નથી. પર લક્ષે
પર્યાયની સ્વતંત્રતા માને છે, પણ ખરેખર સ્વભાવમાં રાગાદિ પણ નથી એવી શ્રદ્ધા વગર અંશની સ્વતંત્રતા
પણ પરમાર્થે માની કહેવાય નહિ.
‘કર્મો વિકાર કરાવે અથવા તો નિમિત્તને આધીન થઈને વિકાર કરવો પડે’ ઈત્યાદિ પ્રકારે જેણે પર્યાયને
જ પરાધીન માની છે તે જીવે તો ઉપાદાન–નિમિત્તને એકમેક માન્યા છે. અને નિમિત્તને લીધે પોતાની પર્યાય ન
માને પણ સ્વતંત્ર છે એમ માને–પરંતુ–પર્યાયમાં જે વિકાર થાય તેને સ્વરૂપ માનીને અટકે તો પણ મિથ્યાત્વ છે.
ચૈતન્ય સ્વભાવમાં તેનો અભાવ છે–એમ શ્રદ્ધા કરે ત્યારે મિથ્યાત્વનો અભાવ થાય છે.
પરદ્રવ્યોની ક્રિયાથી પોતાના પરિણામ થાય છે એમ માને તેને મંદ કષાય હોવા છતાં મિથ્યાત્વનો રસ
ખરેખર મંદ પડતો નથી, અને શાસ્ત્રજ્ઞાન પણ સાચું હોતું નથી.
પર દ્રવ્યને લીધે મારી પર્યાય થતી નથી, મારી પર્યાય સ્વતંત્ર મારાથી થાય છે–એમ પર્યાયની સ્વતંત્રતા
માને ત્યારે મિથ્યાત્વનો રસ મંદ પડે છે, અને શાસ્ત્રજ્ઞાન સાચું થાય છે, તેને વ્યવહાર–શ્રદ્ધા–જ્ઞાન કહેવાય છે;
ત્યાં કષાયની મંદતા હોય જ છે. પરંતુ હજી પર્યાયદ્રષ્ટિ છે તેથી સમ્યગ્દર્શન થતું નથી.
ત્રિકાળી ચૈતન્યસ્વભાવ છે તે અંશ જેટલો (પર્યાય જેટલો) નથી, સ્વભાવથી પૂરો અને વિભાવથી
રહિત છે એવી શ્રદ્ધા તે જ સમ્યગ્દર્શન છે, તે અપૂર્વ પુરુષાર્થ છે, અને તે જ મોક્ષમાર્ગ છે. મંદકષાયનો પુરુષાર્થ તે
કાંઈ અપૂર્વ નથી, તે તો જીવે અનંતવાર કરેલ છે, તેથી તે તો શીખવ્યા વગર પણ જીવ કરે છે, એ કાંઈ નવું
શીખવાડવું પડે તેમ નથી. પરંતુ જીવે સમ્યગ્દર્શન–અને સમ્યગ્જ્ઞાનનો પ્રયત્ન કદી કર્યો નથી, તેથી તે જ અપૂર્વ
છે, અને એ જ કલ્યાણનું કારણ છે.
શ્રદ્ધા અને જ્ઞાનનો વ્યવહાર તો જીવોએ અનંતવાર સુધાર્યો છે, છતાં નિશ્ચય–શ્રદ્ધા–જ્ઞાનના અભાવને
લીધે તેનું હિત થયું નથી. મોટા ભાગના લોકો ધર્મના નામે બાહ્ય ક્રિયાકાંડમાં જ અટકી પડ્યા છે અને તેમને
વ્યવહાર શ્રદ્ધા–જ્ઞાન પણ સાચાં હોતાં નથી તેથી અહીં યથાર્થ સમજાવ્યું છે કે–વ્રત–પડિમા કે દયા–દાનાદિનાં
શુભપરિણામ તે કાંઈ વ્યવહાર શ્રદ્ધા–જ્ઞાનનો ઉપાય નથી. વ્યવહાર શ્રદ્ધા–જ્ઞાન કેમ થાય અને સમ્યગ્દર્શન–
સમ્યગ્જ્ઞાન કેમ પ્રગટે તે અહીં સમજાવ્યું છે. • •