: ૫૨ : આત્મધર્મ : માહ : ૨૪૭૪ :
ક્રિયાને કે પુદ્ગલની કોઈ પણ ક્રિયાઓને તો અજ્ઞાન–ભાવથી પણ જીવ કરી શકતો નથી. એ વાતને અહીં દ્રઢ કરી છે.
આત્માને અનાદિથી પરદ્રવ્યના કર્તા–કર્મપણાનું અજ્ઞાન છે, તે અજ્ઞાન જો શુદ્ધસ્વરૂપના અનુભવથી એક
વાર પણ નાશ પામે તો ફરીને ન આવે, એમ હવે કલશમાં કહે છે–
(શાર્દૂલ – )
आसंसारत एव धावति परं कुर्वेऽहमित्युच्चकै– र्दुर्वारं ननु मोहिनामिह महाहंकाररूपं तमः।
तद्भूतार्थपरिग्रहेण विलयं यधेकवारं व्रजेत् तत्किंज्ञानघनस्य बंधनमहो भूयो भवेदात्मनः।। ५५।।
‘જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મને કે પરદ્રવ્યને હું કરું છું’ એવો, મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવોનો અત્યંત દુર્નિવાર મિથ્યાત્વરૂપ
મહા અંધકાર અનાદિસંસારથી અત્રૂટ–સંતાનરૂપે ચાલ્યો આવે છે; દેવ હો કે મનુષ્ય, તિર્યંચ હો કે નરક–એ બધા
કર્મના પર્યાયોમાં પોતાપણાની બુદ્ધિ કરે છે–એવા મહાઅહંકારરૂપ તે મિથ્યાત્વ છે. શ્રી આચાર્યદેવ કહે છે કે જો
ભૂતાર્થને બરાબર ગ્રહણ કરવાથી (એટલે કે પરથી છૂટા પોતાના શુદ્ધસ્વરૂપના અનુભવથી) તે મિથ્યાત્વ એક
વાર પણ નાશ પામે તો, અહો! ફરીથી જ્ઞાનઘન આત્માને બંધન કેમ થાય?
અહીં એ બતાવ્યું છે કે, આ જીવને ‘હું પરદ્રવ્યોનો કર્તા છું’ એવી બુદ્ધિ અનાદિકાળથી થઈ રહી છે.
પોતાના સ્વદ્રવ્યની પરિણતિને ભૂલીને, પરની જ પરિણતિનો હું કર્તા છું એવી માન્યતા તે જ ઘોર મિથ્યાત્વ છે.
જો કોઈ પણ રીતે–શુદ્ધાત્મદ્રવ્યના અભ્યાસથી એકવાર પણ સમ્યક્ત્વ પ્રગટ કરે અને તે મિથ્યાત્વ છૂટે તો ફરીથી
કદી અજ્ઞાનભાવ થાય નહિ, કદી પણ પરમાં અહંબુદ્ધિ કરે નહિ. અજ્ઞાન ટળી ગયા પછી સંસારનું બંધન કઈ
રીતે રહે? ન જ રહે અર્થાત્ મોક્ષ જ થાય–એમ જાણવું. એનો ઉપાય શુદ્ધાત્મસ્વરૂપના અનુભવનો અભ્યાસ
કરવો તે જ છે. શ્રીતત્ત્વજ્ઞાન–તરંગિણીમાં કહ્યું છે કે–શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વરૂપ મારા આત્મા સિવાયના બીજા કોઈ પણ
ચેતન કે અચેતન પદાર્થોને કોઈ રીતે, કોઈ કાળે કે કોઈ ક્ષેત્રે હું મારી ચેતનાથી સ્પર્શ પણ કરતો નથી.
[જુઓ સમયસાર કલશ ટીકા. પૂષ્ટ ૭૦ થી ૭૩]
પર દ્રવ્ય જીવને રાગ – દ્વેષ કરાવતું નથી
કોઈ અજ્ઞાનીઓ એમ માને છે કે, ‘જીવનો સ્વભાવ રાગદ્વેષરૂપ પરિણમવાનો નથી પણ પરદ્રવ્યો–
જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મ, શરીર તથા સંસાર–ભોગની સામગ્રીઓ જીવને બલાત્કારથી રાગ–દ્વેષરૂપે પરિણમાવે છે.’ –એ
વાત ખોટી છે. પરદ્રવ્યો જીવને રાગદ્વેષરૂપે પરિણમાવતા નથી, જીવ પોતે જ રાગ–દ્વેષાદિ ભાવે પરિણમે છે,
જીવની વિભાવ–પરિણામ શક્તિ જીવમાં છે તેને લીધે (અર્થાત્ પોતાની વિભાવશક્તિની વર્તમાન યોગ્યતાથી)
જીવ પોતે જ મિથ્યાત્વ અને રાગદ્વેષરૂપે પરિણમે છે, પર વસ્તુઓનો તેમાં કાંઈ સહારો (મદદ) નથી. એ વાત
આચાર્યદેવ કલશમાં કહે છે–
(શાલિની)
रागद्वेषोत्पादकं तत्त्वद्रष्टया नान्यद्द्रव्यं वीक्ष्यते किंचनापि।
सर्वद्रव्योत्पत्तिरन्तश्चकास्ति व्यक्तात्यंतं स्वस्वभावेन यस्मात्।। २१९।।
અર્થ–તત્ત્વદ્રષ્ટિથી જોતાં, રાગદ્વેષને ઉપજાવનારૂં અન્ય દ્રવ્ય જરાય દેખાતું નથી, કારણ કે સર્વ દ્રવ્યોની
ઉત્પત્તિ પોતાના સ્વભાવથી જ થતી અંતરંગમાં અત્યંત પ્રગટ પ્રકાશે છે.
ભાવાર્થ:– દ્રવ્યના સ્વરૂપને જોવામાં આવે તો–સાચી દ્રષ્ટિથી જોવામાં આવે તો–આઠ કર્મો, શરીર, મન,
વચન કે બાહ્ય ભોગ સામગ્રી ઈત્યાદિ જેટલાં પરદ્રવ્યો છે તે કોઈ પણ, જીવમાં અશુદ્ધચેતનાસ્વરૂપ રાગ–
દ્વેષપરિણામને ઉપજાવવા સમર્થ નથી; કેમ કે ચેતન કે અચેતન બધાંય દ્રવ્યોની પરિણતિની ઉત્પત્તિ (–અખંડ
ધારારૂપ પરિણામ) પોત પોતાના ભાવથી જ–પોત પોતાના સ્વરૂપથી જ થાય છે, એ અત્યંત પ્રગટ છે.
અહીં આ સ્પષ્ટ કર્યું છે કે, રાગ–દ્વેષાદિ પરિણામો જીવના જ વિભાવભાવ છે, કેમ કે જીવમાં એક પ્રકારની
વૈભાવિક શક્તિ છે, તેની યોગ્યતાથી જીવનો જ્ઞાનભાવ સ્વયં વિભાવરૂપ થઈ જાય છે, પરંતુ કોઈ પણ બીજું દ્રવ્ય
બલાત્કારથી જીવમાં રાગ–દ્વેષ ઉત્પન્ન કરી દેતું નથી. જેમ–જેપાણીમાં ઉષ્ણતારૂપે થવાની લાયકાત છે તે જ અગ્નિના
સંયોગે ઉષ્ણ થાય છે, તેમ જે જીવમાં રાગદ્વેષ–મોહરૂપે પરિણમવાની લાયકાત છે તે જ તે–રૂપે પરિણમે છે, કાંઈ
કર્મોનો ઉદય તેને રાગ–દ્વેષ કરાવતો નથી. [શ્રી સમયસાર–કલશ ટીકા. પૃ. ૨૫૬–૨૫૭ ના આધારે]