: ફાગણ : ૨૪૭૪ : આત્મધર્મ : ૬૭ :
અષ્ટપ્રાભૃત – પ્રવચન: લેખાંક ૮
અષ્ટપ્રાભૃત ઉપર પૂજ્ય શ્રી કાનજીસ્વામીના વ્યાખ્યાનોનો ટૂંક સાર: આત્મધર્મ અંક ૫૧ થી ચાલુ
વર સ. ૨૪૭૨ વશખ વદ – ૧૨
(ગાથા – ૧૬)
(૧૬૯) સમ્યગ્દશર્ન થતાં શું શું થાય છે? : – સમ્યગ્દર્શન થતાં જ સમ્યગ્જ્ઞાન થાય છે અને સમ્યગ્જ્ઞાનથી
કલ્યાણ અકલ્યાણનું સ્વરૂપ જણાય છે–એમ પંદરમી ગાથામાં કહ્યું; હવે કલ્યાણ અકલ્યાણનું સ્વરૂપ જાણવાથી શું
થાય છે તે સોળમી ગાથામાં કહે છે. જે પુરુષ કલ્યાણ અને અકલ્યાણ માર્ગનું સ્વરૂપ જાણવાવાળા છે તે, જેણે
મિથ્યાત્વસ્વભાવને ઊડાડી દીધો છે એવા અર્થાત્ મિથ્યાત્વનો અભાવ કર્યો છે એવા હોય છે; તેમ જ શીલવંત
કહેતાં સમ્યક્સ્વભાવયુક્ત પણ હોય છે તથા તે સમ્યક્સ્વભાવના ફળ વડે શુદ્ધતામાં વૃદ્ધિ પામે છે, અને
સાધકદશામાં જે રાગ રહી જાય તેનાથી સમ્યગ્દ્રષ્ટિને લાયક તીર્થંકર–ચક્રવર્તી આદિ ઉચ્ચ પદો પણ પામે છે. અને
તે અભ્યુદય થયા પછી નિર્વાણને પામે છે–સિદ્ધદશા પામે છે.
જીવ જ્યારે ભલા–બૂરા માર્ગનું સ્વરૂપ જાણે ત્યારે, અનાદિ સંસારથી માંડીને જે મિથ્યાત્વરૂપ પરિણતિ છે
તે બદલીને સમ્યક્સ્વભાવરૂપ પરિણતિ થાય છે, તે પરિણતિ થતાં વિશિષ્ટ પુણ્ય બંધાય છે અને તેથી તીર્થંકર
વગેરેની અભ્યુદયરૂપ પદવી પામીને જીવ નિર્વાણ પામે છે. તીર્થંકરગોત્ર વગેરે અલૌકિક પુણ્ય સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવોને
જ હોય છે.
(૧૭૦) સમ્યગ્દશર્ન વગર િકંિચત્ ધમર્ નથી : – એક માત્ર સમ્યગ્દર્શનના ફળમાં સિદ્ધદશા પ્રગટે છે, અને
સમ્યગ્દર્શન વગર જે કાંઈ ભાવો કરે તે બધાય સંસારનું જ કારણ છે, તેનાથી આત્માને કિંચિત્ ધર્મ થતો નથી.
નગ્ન દિગંબર મુનિ થઈને પંચમહાવ્રત પાળે અને કોઈ બાળી નાંખે તોય તેના ઉપર ક્રોધની લાગણી ન કરે–એવી
ક્ષમા પાળે તોપણ આત્માના ભાન વગર તેને કિંચિત્ ધર્મ નથી.
(૧૭૧) અજ્ઞાનીની સહન શિક્ત : – પ્રશ્ન:– એટલું બધું સહન કરવાની શક્તિ છે તેથી આત્માની કાંઈક
ઓળખાણ તો હશે ને? જો આત્માની ઓળખાણ ન હોય તો આટલી બધી સહન શક્તિ ક્યાંથી હોઈ શકે?
ઉત્તર:– એ સહન શક્તિ પર લક્ષે છે. લોકોમાં પણ અનેક સ્ત્રીઓ સ્વમાનની ખાતર બળી મરે છે અને
જરાય ઊંકારો કરતી નથી, તે પણ સહનશક્તિ તો છે ને! જેમ તે અશુભના લક્ષે સહન કરે છે તેમ એ દ્રવ્યલિંગી
મુનિ પણ આત્માના ભાન વગર શુભરાગના લક્ષે સહન કરે છે અને ક્ષમાની શુભલાગણી આત્માને લાભ કારક
છે–એમ માને છે, તેને કિંચિત્ આત્મલાભ નથી. સ્વમાનના અશુભરાગની ખાતર સહન કરનાર સ્ત્રી અને
શુભરાગને ખાતર સહન કરનાર દ્રવ્યલિંગી મુનિ–એ બંને પરમાર્થે એક જ જાતના છે, બેમાંથી એકેયને કલ્યાણ
થતું નથી. અજ્ઞાનીઓને એમ લાગે કે અહોહો, એ મુનિએ ઘણું સહન કર્યું! પણ ખરેખર તેણે શુભ રાગ અને
તેના અભિમાન સિવાય કાંઈ કર્યું નથી.
તે દ્રવ્યલિંગી મુનિને આત્માનું તો લક્ષ નથી તેથી “ગમે તેવા સંયોગોમાં પણ રાગ કરવાનો મારો
સ્વભાવ જ નથી હું તો જ્ઞાન સ્વરૂપ છું” એમ જ્ઞાનસ્વભાવની પ્રતીતિપૂર્વક તેને ક્ષમાભાવ પ્રગટતા નથી; પરંતુ
‘મારા પૂર્વકર્મના ઉદય છે તેથી આ પ્રતિકૂળતા આવી છે અને જો અત્યારે ક્રોધ કરીશ તો ફરી પાછાં કર્મ બંધાશે’
–એવા ભયથી કર્મના લક્ષે તે જીવ ક્ષમાભાવ રાખે છે; પણ સંયોગોથી અને વિકારથી રહિત જ મારો સ્વભાવ
છે–એમ સ્વભાવદ્રષ્ટિથી તે સહન કરતો નથી. તેની તે ક્ષમા શુભબંધનું જ કારણ છે, પણ ધર્મનું કારણ નથી. પર
લક્ષે થતો કોઈ પણ ભાવ કાં તો શુભ હોય, અને કાંતો અશુભ હોય, પણ તે ધર્મભાવ તો હોય જ નહિ. તે
અજ્ઞાની દ્રવ્યલિંગી જીવ એમ માને છે કે ‘આ મારા પૂર્વકર્મનું ફળ છે’ એટલે તે જીવ પૂર્વકર્મનો અર્થાત્ પૂર્વના
વિકારી ભાવોનો અને તેના ફળનો ધણી થયો, અને વર્તમાનમાં એ સહન કરવાથી મને ધર્મ થશે–એમ માન્યું
એટલે કે પરલક્ષે ક્ષમાની શુભલાગણીને ધર્મ માન્યો તે જ મિથ્યાત્વ છે. તેણે માત્ર શુભભાવ કર્યો છે, તેથી
અધિક કાંઈ જ કર્યું નથી. ઊલ્ટું તે શુભભાવનું અભિમાન કરીને અને તેમાં ધર્મ માનીને તેણે આત્માના
અકલ્યાણની પુષ્ટિ કરી છે.
(૧૭૨) ધમાર્ત્માની સહનશિક્ત : – ધર્માત્મા જીવને ક્ષમાની લાગણી થાય ત્યારે તેઓ એમ જાણે છે કે મારા
સ્વભાવમાં ક્રોધની કે ક્ષમાની