પ્રશ્ન:–પરજીવોનું જીવન કે મરણ તેના કારણે થાય છે, ‘હું તેનું કાંઈ ન કરી શકું, હું તો માત્ર જાણનાર
અજ્ઞાનીઓ ભલે તેને નિષ્ઠુર કહે. સંસારમાં પણ એકનો એક વીસ વર્ષનો પુત્ર મરી જાય ત્યાં કાંઈ તેનો બાપ
સાથે મરી જતો નથી, તો તેને કેમ નિષ્ઠુરતા કહેતા નથી? એ નિષ્ઠુરતા નથી પણ તે પ્રકારનો વિવેક છે.
જગતના જીવો પણ વિકારના લક્ષે નિષ્ઠુર (લાગણી રહિત) થઈ જાય છે. ઘરમાં વીસ વર્ષની જુવાન બાઈ
વિધવા થઈ હોય અને ૬૦ વર્ષનો ડોસો વિષયમાં લીન થઈ રહ્યો હોય, જુઓ તો ખરા! તેનાં પરિણામ કેટલા
નિષ્ઠુર છે? અજ્ઞાનીઓ કષાયના લક્ષે નિષ્ઠુર–લાગણીહીન થાય છે, જ્યારે જ્ઞાનીઓ પોતાના ચૈતન્યસ્વભાવના
લક્ષે એકાગ્ર થઈને વિકારી લાગણીઓથી રહિત સિદ્ધ થાય છે, તેઓને તો વીતરાગી કહેવાય છે. જે જીવો વિકારી
લાગણી કરે છે તે પરને માટે કરતા નથી પણ પોતાને તે જાતનો કષાય હોવાથી તે લાગણી થાય છે. એ
લાગણીને જે કરવા જેવી માને–ફરજ માને તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
‘નાનાભાઈની સ્ત્રી આપણો હરખ સહન નહિ કરી શકે’ એમ ધારીને ખરા પ્રસંગે શેઠે તેને પીયર મોકલી દીધી,
અને પોતે મોજ શોખથી હરખ પૂરાં કર્યાં. જુઓ, સ્વાર્થીનાં નિષ્ઠુર પરિણામ! પોતાને જે રાગ રુચ્યો છે તે
સાધવા માટે પરની દરકાર કરતો નથી. તેમ જ્ઞાનીઓ પોતાના વીતરાગસ્વભાવને સાધવા માટે પરની દરકાર
કરતા નથી. દયાદિ વિકારી વૃત્તિ થઈ જાય તો તેના પ્રત્યે એમ વિચારે છે કે અમારા મોક્ષદશાનાં હરખ
(વીતરાગી ભાવ) તમારાથી સહન નહિ થાય માટે તમે બધા વિકલ્પો તમારા ઘરમાં ચાલ્યા જાવ. એ રીતે બધા
ભેદવિકલ્પોને તોડવાની ભાવના કરે છે. જો રાગરહિત થઈને આ જ ક્ષણે ચૈતન્યસ્વરૂપમાં લીન થવાતું હોય તો
મારે દયા કે ભક્તિની લાગણીઓ પણ જોઈતી નથી.
મૂકીને પોતાને જે ગોઠ્યું તે કરવા માગે છે. સગા સંબંધીનો રાગ ગોઠયો ત્યાં સુધી રાખ્યો અને જ્યાં
રુચિ બીજે ફરી ત્યાં તે રાગ તોડયો. તેમ જ્ઞાનીઓને પુરુષાર્થની નબળાઈથી અલ્પ રાગ થાય છે, પણ
ખરા પ્રસંગે પુરુષાર્થની ઊગ્રતા વડે તે તોડીને સ્વભાવમાં સમાઈ જાય છે. ફેર એટલો છે કે અજ્ઞાનીને
રાગથી ભિન્ન ચૈતન્યસ્વભાવનું ભાન નહિ હોવાથી તે પરલક્ષે રાગને બદલ્યા કરે છે, અને જ્ઞાનીઓને
રાગથી ભિન્ન ચૈતન્યસ્વભાવનું ભાન હોવાથી તેઓ ચૈતન્ય સ્વભાવના લક્ષે રાગનો અભાવ કરે છે.
જ્ઞાનીઓ જગતની દરકારમાં કે રાગમાં રોકાતા નથી, હું કોઈ પરદ્રવ્યનો કર્તા નથી અને વિકલ્પનો પણ
કરતા નથી, એ નિષ્ઠુરતા નથી, પરંતુ સ્વભાવદશા છે, વીતરાગતાની સાધક દશા છે, અને તેનું ફળ
વીતરાગતા ને કેવળજ્ઞાન છે.
ચૈતન્ય સ્વભાવની જાગૃતિ કરીને મુક્ત પરિણતિને વરવાને માટે અપ્રતિહતપણે આગળ ચાલીએ છીએ. જ્ઞાનીઓને
પોતાનો સ્વભાવ રુચે છે તેથી તેઓ સ્વભાવને ખાતર અન્ય સર્વ પ્રકારના રાગનો નાશ કરવા માગે છે.