ચૈતન્યપણું તે મારું લક્ષણ છે, અને જે વિવિધ પ્રકારના રાગાદિ ભાવો થાય છે તે ચૈતન્યથી જુદા લક્ષણવાળાં છે,
હું ચૈતન્ય એક પ્રકારનો છું અને પર્યાયના વિકારભાવો અનેક પ્રકારના છે, હું ત્રિકાળ શાશ્વત છું અને આ
પર્યાયના વિકારભાવો ક્ષણે ક્ષણે નવા નવા પ્રગટ થતા જાય છે, માટે તે હું નથી. જ્ઞાની સમજે છે કે પર્યાયમાં
વિકાર છે, પણ શુદ્ધચૈતન્યદ્રવ્યસ્વભાવની ભાવનાના જોરે તેનો નિષેધ કરે છે. મારા પર્યાયમાં પણ વિકાર થતો
નથી એમ માનીને સ્વચ્છંદતા સેવે તે તો મોટો પાપી છે.
ભાવો તો ક્ષણિક છે, મારા ચૈતન્યભાવમાંથી તેની ઉત્પત્તિ થઈ નથી. મારું શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વરૂપ સદાય એક સરખું
છે, ને પર્યાયમાં જે અનેક પ્રકારના શુભ કે અશુભ ભાવો દેખાય છે તે નવા નવા પ્રગટ થાય છે, તે ભાવ મારું
સ્વરૂપ નથી.–આમ અભિપ્રાય કરીને પોતાના જ્ઞાનને શુદ્ધસ્વભાવમાં પરિણમાવો. ત્રિકાળી શુદ્ધસ્વભાવનો
આશ્રય કરવો, સ્વભાવનો આશ્રય કરતાં વ્યવહારભાવોનો નિષેધ થઈ જાય છે–આવું મોક્ષાર્થી જીવનું સ્વરૂપ છે.
પોતાના ચૈતન્ય સ્વભાવમાં પરિણમીને તેનું જ સેવન કરો. અને બીજા બધાય ભાવોને ચૈતન્યથી જુદા જાણીને
છોડો–એમ મોક્ષાર્થી જીવોને ઉપદેશ છે. એક શુદ્ધ ચૈતન્યમયભાવ સિવાય બીજા બધાય ભાવો નવા નવા પ્રગટ
થાય છે, તે હું નથી. ‘ચૈતન્ય સ્વભાવ તે હું છું’ એમ અસ્તિધર્મ અને ‘વિકારભાવો હું નથી’ એમ નાસ્તિધર્મ–એ
રીતે અસ્તિ–નાસ્તિધર્મ વડે પોતાના સ્વભાવને સિદ્ધ કરવો તે જ અનેકાંતધર્મ છે.
તે હું છું ને વિકારીભાવો હું નથી. ચૈતન્યસ્વરૂપ તે જ સ્વદ્રવ્ય છે, ને બધાય વિકારી ભાવો મારા માટે પરદ્રવ્ય છે,
તે કોઈ ભાવો મને સુખનું કારણ નથી, મારે તે ભાવોનો આશ્રય નથી. જેમ શરીર વગેરે જડ વસ્તુઓનો
આત્મામાં અત્યંત અભાવ છે તેમ ચૈતન્યસ્વભાવી આત્મામાં વિકારનો અત્યંત અભાવ છે–એમ મોક્ષાર્થી
અનુભવે છે. જે વિકારને સ્વદ્રવ્યપણે અનુભવે છે તે જીવ કદી વિકારથી મુક્ત થતો નથી. સ્વભાવમાં વિકાર
નથી, જ્યારે પોતાના સ્વભાવમાં ઢળે છે ત્યારે વિકારનો અનુભવ હોતો નથી. માટે મોક્ષાર્થી જીવોએ એમ
અનુભવ કરવો કે શુદ્ધ એક ચૈતન્ય જ હું છું, વિકાર મારામાં નથી. વિકારભાવો છે માટે હું સ્વભાવમાં ઢળું છું–
એમ નથી, પણ વિકારનો અભાવ કરીને સ્વભાવમાં ઢળું છું. જ્યારે હું સ્વભાવમાં ઢળું છું ત્યારે વિકારનો
અભાવ (–નિષેધ) થઈ જાય છે, તેથી તે મારાથી પરદ્રવ્ય છે. નાનામાં નાનો ધર્મી જીવ પણ આવા જ
અભિપ્રાયનું સેવન કરે છે. આવા અભિપ્રાયથી જ ધર્મની શરૂઆત થાય છે. અને ત્યારપછી પણ આવા
સ્વભાવના સેવનથી જ જ્યારે ચૈતન્યમાં વિશેષ લીનતા થતાં રાગ અલ્પમાં અલ્પ થઈ જાય ત્યારે મુનિદશા
પ્રગટે છે, ત્યાં બાહ્ય અને અંતરમાં નિર્ગ્રંથપણું હોય છે.
હાંડલાનું પાણી તો જરાય ઊનું થયું નથી અને ઉપલા હાંડલાની વસ્તુ બરાબર પાકી ગઈ છે; તો એની વાત
તદ્દન ખોટી છે. તેમ–મોક્ષમાર્ગમાં એવો ક્રમ છે કે પહેલાંં સમ્યગ્દર્શન થાય પછી સમ્યક્ચારિત્ર થાય. તેને બદલે
અજ્ઞાની જીવ કહે છે કે પહેલાંં ચારિત્ર કરો. પણ સમ્યક્દર્શન વગર ચારિત્ર હોઈ જ શકે નહિ. સમ્યગ્દર્શન થયું
નથી અને ચારિત્ર તથા મુનિદશા થઈ ગઈ છે એમ માનનાર મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. પર્યાયમાં રાગ હોવા છતાં ધર્મ થાય
છે. રાગ પોતે ધર્મ નથી પણ રાગ વખતે જ રાગરહિત ચૈતન્યસ્વભાવની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન ટકાવી રાખવાં તે ધર્મ છે હું
પરથી અને વિકારથી છૂટો છું એવો સિદ્ધાંત સેવે તો વિકારથી મુક્તિ થાય, પણ હું પરના સંબંધવાળો ને વિકારી
છું એવા સિદ્ધાંતનું સેવન કરે તો વિકારનો અને પરનો સંબંધ છૂટે નહિ ને મુક્તિ થાય નહિ. હે આત્માર્થી જીવ!
જો તારે કાર્યસમયસાર–પરમાત્મા