: ૧૬૪ : આત્મધર્મ : અષાઢ : ૨૪૭૪ :
અગરુલઘત્વ ગણન સમજણ
[બાલ વિભાગ
૧. આ જગતમાં જીવ અને અજીવ એવી બે જાતની વસ્તુઓ છે. દરેક વસ્તુમાં પોતાની શક્તિઓ હોય
છે. તે શક્તિને ગુણ કહેવાય છે. જે ગુણ જીવ અને અજીવ બધી વસ્તુઓમાં હોય તેને સામાન્ય ગુણ કહેવાય છે.
ને જે ગુણ કોઈક વસ્તુમાં હોય પણ બધી વસ્તુઓમાં ન હોય તેને વિશેષગુણ કહેવાય છે. આપણા
બાલવિભાગમાં સામાન્ય ગુણોની સમજણ આપવાનું ચાલે છે. તેમાંથી અસ્તિત્વ, વસ્તુત્વ, દ્રવ્યત્વ અને
પ્રમેયત્વ–એ ચાર સામાન્ય ગુણોની સમજણ અપાઈ ગઈ છે.
૨. હવે પાંચમો “અગુરુલઘુત્વ” નામનો સામાન્ય ગુણ છે. તે ગુણ જીવમાં પણ છે અને અજીવમાં પણ
છે. આ ગુણને લીધે, જીવ હોય તે સદાય જીવ જ રહે છે ને અજીવ હોય તે સદાય અજીવ જ રહે છે. જીવ કદી
અજીવ થઈ જતો નથી ને અજીવ કદી જીવ થઈ જતું નથી. આમ હોવાથી જગતમાં જેટલા પ્રકારના દ્રવ્યો છે
તેટલા પ્રકારના જ દ્રવ્યો સદાય રહે છે, તેમાં કદી વધારો કે ઘટાડો થતો નથી. વળી આ ગુણને કારણે એક દ્રવ્ય
બીજા દ્રવ્યનું કાંઈ કરી શકતું નથી; તેમ જ બે દ્રવ્યો ભેગા થઈને ત્રીજા દ્રવ્યની ઉત્પત્તિ થાય એમ બનતું નથી.
૩. તેમજ, એકેક દ્રવ્યમાં પોતાના જે ગુણો છે તેઓ અરસ–પરસ એક બીજારૂપે થઈ જતા નથી.
આત્મામાં જે જ્ઞાનગુણ છે તે સદાય જ્ઞાનગુણ જ રહે છે, પણ કદી જ્ઞાનગુણ મટીને સુખ કે અસ્તિત્વ ગુણ થઈ
જતો નથી. તેથી દ્રવ્યમાં જે જે ગુણો છે તે બધા સદાય એટલા ને એટલા જ રહે છે, કદી કોઈ દ્રવ્યમાંથી કોઈ ગુણ
ઓછો થતો નથી ને વધી પણ જતો નથી. બે જાતના ગુણ મળીને કદી નવો ગુણ ઉત્પન્ન થાય–એમ બનતું નથી.
૪. વળી, દ્રવ્યના અનંત ગુણો છે તેઓ કદી વિખરાઈને છૂટા છૂટા થઈ જતા નથી. જીવના એક ભાગમાં
જ્ઞાન રહે, બીજા ભાગમાં સુખ રહે ને ત્રીજા ભાગમાં અસ્તિત્વ રહે–એમ કદી બનતું નથી. પણ દ્રવ્યના જેટલા
ગુણો છે તે બધાય ભેગાં ને ભેગાં જ આખા દ્રવ્યમાં રહે છે. વસ્તુ પોતાના ગુણોને બીજામાં જવા દેતી નથી, ને
બીજાના ગુણોને પોતામાં આવવા દેતી નથી.
પ. પર્યાયમાં જીવ દ્રવ્યનું જ્ઞાન ઓછું થાય પણ તે કદી અજીવ થઈ જાય નહિ. હલકામાં હલકી દશામાં
પણ જીવ તો સદા જીવ જ રહે છે, અજીવ થઈ જતો નથી, અને જીવનું જ્ઞાન વધી વધીને કેવળજ્ઞાન થાય, પણ
કેવળજ્ઞાન પછી પણ જ્ઞાન વધ્યા કરે–એમ બને નહિ. મોક્ષ થાય એટલે જીવ પંચભૂતમાં ભળી જાય એ વાત
ખોટી છે. જીવ સદાય જીવરુપે જ રહે છે.
૬. માટી–ગારો વગેરેમાંથી વીંછીનો જીવ ઉત્પન્ન થવાનું ઘણા માને છે, પણ ખરેખર જીવની નવી ઉત્પત્તિ
થતી નથી. ક્યાંકનો જીવ અહીં આવીને વીંછીનું શરીર ધારણ કરે છે. વળી માટી તો અજીવ છે, તેમાંથી જીવની
ઉત્પત્તિ થાય નહિ. તેમજ આંખ, મન વગેરે જડ છે, તેમાંથી જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થાય નહિ. આવો અગુરુલઘુત્વ ગુણ
છે, ‘અ’ એટલે નહિ, ‘ગુરુ’ એટલે મોટું અને ‘લઘુ’ એટલે નાનું. ‘અ–ગુરુ–લઘુ’ એટલે ‘મોટું કે નાનું નહિ’
વસ્તુમાં દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયનું જેટલું સ્વરૂપ છે તેનાથી તે કદી વધતું નથી ને ઘટતું નથી. આવો દરેક દ્રવ્યનો સ્વભાવ
છે, તેને અગુરુલઘુત્વગુણ કહેવાય છે. આ ગુણ દરેક દ્રવ્યોમાં રહેલો છે. તેથી તેને સામાન્ય ગુણ કહેવાય છે.
સુકોશલ રાજકુમારનો વૈરાગ્ય
અયોધ્યામાં કીર્તિધર રાજા હતા. તેઓ સંસાર ભોગોથી અત્યંત વિરક્ત ધર્માત્મા હતા. તેમના ઘેર
સુકોશલ કુમારનો જન્મ થયો. કુમારનો જન્મ થતાં તુરત જ કીર્તિઘર રાજપાટ ત્યાગીને વીતરાગી જિનદીક્ષા
લઈને મુનિ થયા.
કીર્તિઘર રાજા મુનિ થઈ ગયા તેથી તેમની રાણી સહદેવીને ઘણોજ આઘાત થયો. અને તેથી તેણે એવો
કડક હૂકમ કરી દીધો કે મારા રાજયમાં કોઈ મુનિ આવે નહિ.
સુકોશલ રાજકુમાર બહુ વૈરાગ્યવંત ધર્માત્મા હતા. રાજવૈભવના સુખોમાં તેમનું ચિત્ત ચોંટતું નહિ;
આત્મસ્વભાવની ભાવનામાં તેઓ રત હતા.
સુકોશલકુમાર એક દિવસ રાજમહેલની અગાશીમાં બેઠા હતા. તેની માતા સહદેવી અને ધાવમાતા પણ
ત્યાં હતા. એકાએક ગામ બહાર નજર કરતાં કુમારે