૬. પ્રદશત્વ ગણન સમજણ બાલવભિાગ
અત્યાર સુધીમાં અસ્તિત્વ, વસ્તુત્વ, દ્રવ્યત્વ પ્રમેયત્વ અને અગુરુલઘુત્વ એ પાંચ ગુણોની સમજણ આપી છે.
છઠ્ઠો પ્રદેશત્વ ગુણ છે. આ છએ ગુણો દરેક વસ્તુમાં રહેલા છે તેથી તેને સામાન્ય ગુણ કહેવાય છે. આ છ સિવાય
બીજા પણ અનેક સામાન્ય ગુણો છે, પણ તેમાંથી આ છ ગુણોની સમજણ કરવાની ખાસ જરૂર છે.
૨. આપણને જેટલી વસ્તુઓ દેખાય છે તેમાં કોઈ લાંબી હોય છે, કોઈ ટુંકી હોય છે, કોઈ ગોળ હોય છે,
કોઈ ચોરસ હોય છે–એમ દરેક વસ્તુને કોઈક ને કોઈક આકાર હોય છે. કોઈ પણ વસ્તુ આકાર વગરની
દેખવામાં આવતી નથી. દરેક વસ્તુને પોતાનો આકાર હોય છે. રૂપિયાનો આકાર ગોળ છે, બે–આનીનો ચોરસ
આકાર છે, તેમ આત્માને પણ આકાર છે. દરેક વસ્તુમાં એવી એક શક્તિ છે કે તેથી તેને કોઈ ને કોઈ આકાર
હોય જ છે; એ શક્તિને ‘પ્રદેશત્વ ગુણ’ કહેવાય છે.
૩. ‘અરે, આત્માને પણ આકાર હોય?’ એમ કોઈને આશ્ચર્ય થશે. પણ આત્મા વસ્તુ છે કે નહિ? હા,
આત્મા વસ્તુ છે. જે વસ્તુ હોય તેને આકાર હોય છે.
૪. ‘આત્મા તો અરૂપી છે માટે તેને આકાર ન હોય એમ ઘણા માને છે, તેની માન્યતા જૂઠી છે. આત્મા
અરૂપી છે પણ તે એક વસ્તુ છે ને દરેક વસ્તુમાં પ્રદેશત્વગુણ છે, તેથી આત્માને પણ આકાર છે. અરૂપી વસ્તુનો
આકાર અરૂપી હોય છે, ને રૂપી વસ્તુનો આકાર રૂપી હોય છે. આત્માનો આકાર અરૂપી હોવાથી તે આંખથી
દેખી શકતો નથી, પણ જ્ઞાનથી તેની ઓળખાણ થઈ શકે છે.
૫. હવે તમને એવી જિજ્ઞાસા થશે કે આત્માનો આકાર કેવો હશે? લગભગ શરીરના આકાર જેવો જ
આત્માનો આકાર હોય છે. જેમ પાણીને પણ આકાર છે........ ચોરસ ઠામમાં રહેલા પાણીનો આકાર ચોરસ હોય
છે, ગોળ ઠામમાં રહેલા પાણીનો આકાર ગોળ હોય છે. તેમ આત્મા પણ જેવા જેવા શરીરમાં રહ્યો હોય તેવો
તેવો તેનો આકાર હોય છે. હાથીના શરીરમાં રહેલા જીવનો આકાર હાથી જેવો મોટો, ને કીડીના શરીરમાં રહેલા
જીવનો આકાર કીડી જેવો નાનો હોય છે. પણ શરીરનો અને આત્માનો આકાર જુદો જુદો જ છે, શરીરનો
આકાર શરીરમાં છે ને આત્માનો આકાર આત્મામાં છે. જડનો આકાર જડ છે, ને ચેતનનો આકાર ચેતન છે.
અરૂપીનો આકાર અરૂપી છે ને રૂપીનો આકાર રૂપી છે.
૬. એક જીવનો હાથી જેવો આકાર હોય ને બીજા જીવનો કીડી જેવો આકાર હોય–તોપણ તે બંને જીવના
પ્રદેશ તો સરખા જ હોય છે. દરેક જીવને અસંખ્ય પ્રદેશ હોય છે. સૌથી ઓછામાં ઓછી જગ્યા રોકે તેને એક
પ્રદેશ કહેવાય છે. એવા પ્રદેશથી જીવને માપીએ તો દરેક જીવ અસંખ્ય–પ્રદેશવાળો છે. હાથીના જીવમાં કોઈ
વધારે પ્રદેશ નથી ને કીડીના જીવમાં કાંઈ ઓછા પ્રદેશ નથી–બંનેમાં સરખા છે. જે નાનો–મોટો આકાર છે તે
બંને પ્રદેશત્વ ગુણનો ફેરફાર (પર્યાય) છે–
૭. સિદ્ધભગવાનને શરીર હોતું નથી. છતાં તેમના આત્માને ય આકાર હોય છે. સિદ્ધના આત્માને કેવો
આકાર હશે? તેમને પહેલાંં અરિહંતદશામાં જે શરીર હતું તે શરીર જેવો લગભગ આકાર હોય છે.
સિદ્ધભગવાનને ‘નિરાકાર’ કહેવાય છે, ત્યાં એમ સમજવું કે–તેમને આંખેથી દેખાય તેવો આકાર નથી તેથી
તેઓને નિરાકાર કહેવાય છે. પણ તેમને આત્મામાં પ્રદેશત્વ ગુણને લીધે ચોક્કસ આકાર હોય છે. જો આકાર ન
હોય તો વસ્તુ જ ન હોય.
૮. કોઈ જીવનો આકાર નાનો હોય ને કોઈ જીવનો મોટો હોય, કોઈનો એક ફૂટ હોય ને કોઈનો હઝારો
ફુટ હોય–પણ બધા આત્માના મૂળ પ્રદેશો તો સરખા જ છે. માત્ર તેનો આકાર સંકોચ–વિસ્તાર પામે છે, પણ
મૂળ પ્રદેશોની સંખ્યામાં વધઘટ થતી નથી. જેમ રબ્બરના ફૂગામાં પવન ભરતાં
(અનુસંધાન ટાઈટલ પાનુ છેલ્લું)
મુદ્રક: ચુનીલાલ માણેકચંદ રવાણી, શિષ્ટ સાહિત્ય મુદ્રણાલય, મોટા આંકડિયા, સૌરાષ્ટ્ર તા. ૩–૮–૪૮
પ્રકાશક: શ્રી જૈન સ્વાધ્યાય મન્દિર ટ્રસ્ટ સોનગઢ વતી જમનાદાસ માણેકચંદ રવાણી, મોટા આંકડિયા, કાઠિયાવાડ