: શ્રાવણ : ૨૪૭૪ : આત્મધર્મ : ૧૭૧ :
મોહનો ક્ષય કરવાનો ઉપાય લેખાંક ચોથો
[શ્રી પ્રવચનસારજી ગાથા ૮૦ માં બતાવ્યું છે કે, ‘જે જીવ દ્રવ્યથી–ગુણથી ને
પર્યાયથી અર્હંતને જાણે છે તે જીવ પોતાના આત્માને જાણે છે ને તેનો મોહ ખરેખર નાશ
પામે છે.’ એના ઉપરના વિસ્તૃત વ્યાખ્યાનો અંક ૨૯–૩૦–૩૧ માં આવી ગયા છે
ત્યારપછી વિશેષ અહીં આપવામાં આવ્યા છે.] પોષ વદ બીજ સંવત: ૨૪૭૩
મોહના ક્ષયનો ઉપાય
ભગવાનશ્રી કુંદકુંદાચાર્યદેવ પ્રવચનસારની આ ૮૦મી ગાથામાં મોહનો ક્ષય કઈ રીતે થાય તે જણાવે છે.
જે જીવ અર્હંત ભગવાનને દ્રવ્યપણે, ગુણપણે અને પર્યાયપણે જાણે છે તે જીવ પોતાના આત્માને જાણે છે અને
તેનો મોહ અવશ્ય લય પામે છે. આચાર્યદેવ કહે છે કે મેં મોહનો ક્ષય કરવાનો ઉપાય મેળવ્યો છે. અરિહંતો
પોતાના પુરુષાર્થના જોરે કર્મનો ક્ષય કરીને પૂર્ણદશા પામ્યા છે તેમ હું પણ મારા પુરુષાર્થના જોરે કર્મનો ક્ષય
કરીને પૂર્ણદશા પામવાનો છું, વચ્ચે કોઈ વિઘ્ન નથી. જે અરિહંતની પ્રતીતિ કરે તે અરિહંત થાય જ છે. આ ૮૦મી
ગાથા અને તેની ટીકા ઉપરના વિસ્તૃત વ્યાખ્યાનો આત્મધર્મના અંક ૨૯–૩૦–૩૧માં આવી ગયા છે. હવે તે
ગાથાનો ભાવાર્થ વંચાય છે.
અર્હંતને જાણતાં પોતાના દ્રવ્ય – ગુણ – પર્યાય જણાય છે.
“ભાવાર્થ:– અર્હંત ભગવાન અને પોતાનો આત્મા નિશ્ચયથી સમાન છે; વળી અર્હંતભગવાન મોહ,
રાગદ્વેષ રહિત હોવાને લીધે તેમનું સ્વરૂપ અત્યંત સ્પષ્ટ છે, તેથી જો જીવ દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયપણે તે (અર્હંત
ભગવાનના) સ્વરૂપને મન વડે પ્રથમ સમજી લે તો “આ જે ‘આત્મા, આત્મા’ એવો એકરૂપ (કથંચિત્ સદ્રશ)
ત્રિકાળિક પ્રવાહ તે દ્રવ્ય છે તેનું જે એકરૂપ રહેતું ચૈતન્યરૂપ વિશેષણ તે ગુણ છે અને તે પ્રવાહમાં જે ક્ષણવર્તી
વ્યતિરેકો તે પર્યાયો છે” આમ પોતાનો આત્મા પણ દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયપણે તેને મન વડે ખ્યાલમાં આવે છે.”
(પ્રવચનસાર પૃ. ૧૧૯–૧૨૦)
દ્રવ્ય – ગુણ – પર્યાયની વ્યાખ્યા
આત્મા ત્રિકાળ કથંચિત્ સદ્રશ્ય છે; ત્રણે કાળે ‘આત્મા, આત્મા’ એવું જે સમાનપણું છે તે દ્રવ્ય છે,
ત્રિકાળી પ્રવાહમાં એકરૂપ રહેનાર તે દ્રવ્ય છે. ત્રિકાળી પ્રવાહમાં એક એક ક્ષણનું જુદું પરિણમન તે પર્યાય છે.
‘પ્રવાહ’ કહેતાં જ પરિણમન સિદ્ધ થઈ જાય છે. ત્રિકાળ પ્રવાહમાં જે સદાય સદ્રશ્ય ‘આત્મા, આત્મા’ રહે છે તે
દ્રવ્ય છે. બધાય પર્યાયોમાં દ્રવ્ય તો એક સરખું રહેનાર છે. અને તે દ્રવ્યનું એકરૂપ રહેતું જે ‘ચૈતન્ય, ચૈતન્ય’
એવું વિશેષણ તે ગુણ છે અને દ્રવ્યના પ્રવાહમાં જે ક્ષણવર્તી ભેદો તે પર્યાયો છે. એ રીતે, અરિહંત ભગવાનને
દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયથી ઓળખતાં પોતાનો આત્મા પણ વિકલ્પ વડે જ્ઞાનમાં આવે છે.
પોતાના દ્રવ્ય – ગુણ – પર્યાયને જાણ્યા પછી શું કરવું?
એ રીતે પોતાના આત્માને જ્ઞાનમાં વિકલ્પ વડે જાણ્યા પછી, મોહનો ક્ષય કઈ રીતે થાય છે તે હવે બતાવે છે.
“એ રીતે ત્રિકાળિક નિજ આત્માને મન વડે ખ્યાલમાં લઈને પછી–જેમ મોતીઓને અને ધોળાશને હારમાં જ
અંતર્ગત કરીને કેવળ હારને જ જાણવામાં આવે છે તેમ–આત્મપર્યાયોને અને ચૈતન્ય ગુણને આત્મામાં જ
અંતર્ગર્ભિત કરીને કેવળ આત્માને જાણતાં પરિણામી–પરિણામ–પરિણતિના ભેદનો વિકલ્પ નાશ પામતો જતો
હોવાથી જીવ નિષ્ક્રિય ચિન્માત્રભાવને પામે છે અને તેથી મોહ (દર્શનમોહ) નિરાશ્રય થયો થકો વિનાશ પામે છે.”
સમ્યગ્દર્શન પછી શું કરવું?
આ રીતે એકલો અભેદ આત્મા જ લક્ષમાં આવી જતાં સમ્યગ્દર્શન થાય છે. સમ્યગ્દર્શન થયા પછી શું
કરવાનું રહ્યું? શરીરનો કર્તા તો પહેલાંં પણ હતો જ નહિ, પહેલાંં રાગાદિનો કર્તા થતો હતો તે છોડીને હવે જ્ઞાન
માત્ર ભાવનો કર્તા થયો. હવે જ્ઞાનમાં જ્ઞાનને એકાગ્ર કરવાની જ ક્રિયા કરવાનું રહ્યું. તે એકાગ્રતાની ક્રિયા પૂરી
થતાં જ કેવળજ્ઞાન–અરિહંતદશા પ્રગટે છે.
નિષ્ક્રિય જ્ઞાનમાત્ર ભાવ પ્રગટતાં મોહ ક્ષય પામે છે.
જીવ પોતાના અંતરસ્વભાવમાં ઢળતાં નિષ્ક્રિય ચિન્માત્રભાવને પામે છે, જ્ઞાનમાં ભેદના વિકલ્પરૂપ ક્રિયા