ઉપાદાનથી જ દરેક વસ્તુ પોતાના પર્યાયરૂપે પરિણમે છે. પહેલાંં–પછી કે આડી અવળી કોઈ અવસ્થા થાય નહિ.
આવો નિર્ણય કરતાં બધાય પદાર્થોનું કર્તાપણું ટળી ગયું. અને પોતાની નિર્મળદશા માટે કોઈ પર સામે કે પુણ્ય–
પાપ સામે જોવાનું રહ્યું નહિ. પર ઉપરની દ્રષ્ટિ અને પર્યાય ઉપરની દ્રષ્ટિ છોડીને, અખંડ એકરૂપ જ્ઞાયક
સ્વભાવની દ્રષ્ટિ કર્યા વગર આવા જ્ઞાતાપણાનો નિર્ણય થઈ શકે નહિ. આવો બધાયના જ્ઞાતાપણાનો નિર્ણય તે
સંપૂર્ણ જ્ઞાન પ્રગટ કરવાનો ઉપાય છે.
વિકારનો કર્તા થતો નથી, જ્ઞાતાપણે સ્વાશ્રયમાં ટકીને વિકારનો ક્ષય કરે છે અને પૂર્ણદશાને પામે છે. આ જ
નિર્વાણનો ઉપાય જિનવરોએ કહ્યો છે. વસ્તુમાં જેમ થાય છે–થવાનું છે તેમ કેવળજ્ઞાનમાં જણાય છે અને જેમ
કેવળજ્ઞાનમાં જણાય છે તેમ જ વસ્તુમાં થાય છે. જેમ કેવળજ્ઞાની બધાયના વીતરાગપણે જ્ઞાતા જ છે તેમ મારો
સ્વભાવ પણ જ્ઞાતા જ છે, વિકાર થાય તે મારો સ્વભાવ નથી. આમ નિર્ણય કરતાં પરનું હું કાંઈ કરું એવું મિથ્યા
અભિમાન ટળી ગયું અને વિકાર પોતાનું સ્વરૂપ એ મિથ્યામાન્યતા પણ ટળી ગઈ એટલે પરથી અને વિકારથી
જુદા શુદ્ધ જ્ઞાનસ્વભાવમાં વળ્યો. આ જ મિથ્યાત્વને ટાળવાનો ઉપાય છે.
શુદ્ધાત્મસ્વરૂપનો નિર્ણય તો થયો છે, પણ જ્યાં સુધી સ્વરૂપની સાવધાની વડે સર્વથા રાગદ્વેષ ન ટાળે ત્યાં સુધી
કેવળજ્ઞાન થતું નથી. સમ્યગ્દર્શનમાં જે શુદ્ધાત્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ થઈ તે સ્વરૂપમાં સાવધાનીથી (અર્થાત્
શુદ્ધોપયોગથી) ક્રમે ક્રમે સ્થિરતા કરીને પોતાની ઉગ્ર શક્તિથી કેવળજ્ઞાન પામે છે. સમ્યગ્દર્શન પ્રાપ્ત થયા પછીની
ક્રિયા કેવી હોય તે જણાવતાં આચાર્યદેવ કહે છે કે સમ્યગ્દર્શનવડે શુદ્ધાત્મસ્વરૂપને પામીને પછી પણ સ્વાશ્રયના
પુરુષાર્થવડે જ્ઞાનની અંતર–સ્થિરતારૂપ ક્રિયાદ્વારા જો જીવ રાગ–દ્વેષનો નાશ કરે છે તો તે જીવ સંપૂર્ણ શુદ્ધદશાને
પામીને મુક્ત થાય છે. જે જીવને રાગ–દ્વેષ રહિત શુદ્ધાત્માની શ્રદ્ધા થઈ નથી તે જીવ તો રાગ–દ્વેષનો નાશ કરી
શકે નહિ. જે જીવને પહેલાંં તો રાગ–દ્વેષ રહિત સમ્યક્ આત્મતત્ત્વની શ્રદ્ધા થઈ છે તે જીવ તે આત્મતત્ત્વના
આશ્રયે જો રાગદ્વેષ પરિહરે છે તો કેવળજ્ઞાન પામે છે. ક્ષાયક–સમ્યગ્દર્શન–પૂર્વકની ક્ષપકશ્રેણીની વાત આચાર્યદેવ
જણાવે છે. સમ્યગ્દર્શન પછી, ‘જો રાગદ્વેષ પરિહરે તો શુદ્ધાત્માને પામે’ એટલે કે ઉપયોગને શુદ્ધાત્મામાં ટકાવે તો
રાગ–દ્વેષનો પરિહાર થઈને કેવળજ્ઞાન પ્રગટે. અને જો સંપૂર્ણ રાગદ્વેષ ન છોડી શકે તો, સમ્યગ્દર્શનને
અચ્છિન્નધારાએ ટકાવી રાખીને એક ભવ સ્વર્ગમાં જઈ પછી મોક્ષ પામે. –આવા ઉગ્ર પુરુષાર્થની વાત છે.
તીર્થંકરોના પંથમાં પુરુષાર્થહીનતાની વાતને અવકાશ નથી. તીર્થંકરોનો પંથ સ્વાધીન પુરુષાર્થનો છે. જે જીવ
સ્વાધીન પુરુષાર્થનો સ્વીકાર કરે છે તે જ જીવ તીર્થંકરોના પંથે છે; જે જીવ સ્વાધીન પુરુષાર્થને સ્વીકારતો નથી
તે જીવ તીર્થંકરોના પંથે નથી.
કરીને, અરિહંત તરફના વિકલ્પનું પણ આલંબન છોડીને સ્વાશ્રય કરતાં દર્શનમોહ ક્ષય પામે છે, ને પછી એ જ
સ્વભાવમાં વિશેષ એકાગ્રપણે સ્વાશ્રય કરતાં રાગ–દ્વેષનો ક્ષય થઈને વીતરાગતા ને કેવળજ્ઞાન થાય છે.
ત્રણેકાળે આ એક જ પ્રકારનો મોક્ષનો ઉપાય છે. અરિહંત ભગવંતો આવા જ સ્વાશ્રિત જ્ઞાનની વિધિ વડે
મોહનો ક્ષય કરીને કેવળજ્ઞાન પામ્યા; અને પછી દિવ્યધ્વનિમાં જગતના ભવ્ય જીવોને પણ એમ જ ઉપદેશ
આપ્યો કે, હે જગતના ભવ્ય આત્માઓ! જે રીતે અમે કહીએ છીએ તે રીતે તમે આત્માના દ્રવ્યગુણ–પર્યાયનો
તમારા જ્ઞાનમાં નિર્ણય કરો, અને તમારા પર્યાયને પરાશ્રયથી છોડાવીને સ્વાધીન આત્મતત્ત્વમાં વાળો. અમે
પુરુષાર્થવડે