થઈને સંસાર સમુદ્રથી તરીને મુક્ત થાય છે.
પ્રકાશમાં ફેર પડી જતો નથી (‘કેમ કે, જ્ઞાન સદાય પોતાના સ્વભાવથી જ પ્રકાશે છે.) પણ તે રાગાદિને
જાણતાં જો જીવ એમ માને કે ‘આ રાગાદિ હું કરું છું’ તો તે માન્યતાથી ચૈતન્ય પ્રકાશની શ્રદ્ધા રહેતી નથી.
આધારે ધર્મ થાય છે. આ ક્ષણિક રાગાદિ જ છું ને ત્રિકાળી નથી–એવી ક્ષણિકની પ્રતીતિ તે અધર્મ છે. આત્મા પરનું
તો કાંઈ કરે નહિ, અને સ્વભાવનો આશ્રય છોડીને પરને જાણે તેવો પણ આત્માનો સ્વભાવ નથી. પૂર્ણ સ્વભાવને
જાણવો તે પરમાર્થ છે અને પૂર્ણ સ્વભાવના જ્ઞાન સહિત રાગને જાણવો તે વ્યવહાર છે, રાગ ટળે તે જાણવું તે પણ
વ્યવહાર છે. રાગને આત્મા ટાળે એ પણ વ્યવહાર છે. રાગ થાય, રાગ ટળે અને રાગને જાણે એ ત્રણે વ્યવહાર છે.
મનોહર કે અમનોહર શબ્દાદિ બાહ્યપદાર્થો જરાય વિક્રિયા ઉત્પન્ન કરતા નથી.” દરેકે દરેક રજકણ સ્વતંત્ર
સ્વભાવથી વિચિત્ર પરિણતિ પામે છે, જ્ઞાન તેમાં કાંઈ કરતું નથી, ને તે વિચિત્ર પરિણતિવાળા પદાર્થોને
જાણવાથી કાંઈ જ્ઞાનમાં તે પદાર્થો વિકાર કરતા નથી. કેમકે જ્ઞાન પદાર્થોને લીધે જાણતું નથી પણ પોતાના
સ્વરૂપથી જ જાણે છે.
એક જ્ઞાની ધર્માત્મા આત્માનું સત્ય સ્વરૂપ સ્થાપતાં હોય ને બીજો અજ્ઞાની જીવ ‘આત્મા એકાંત ક્ષણિક છે’
સ્વતંત્રપણે પોતપોતાના સ્વભાવથી જ વિચિત્ર પરિણતિ પામે છે, તે બધાય મનોહર કે અમનોહર પદાર્થોને જીવ
પોતાના જ્ઞાન પ્રકાશથી જાણે છે, પણ તે પદાર્થો જ્ઞાનમાં વિક્રિયા કરતાં નથી. અને જ્ઞાન પોતાના સ્વરૂપથી જ
જાણે છે તેથી તેમાં પણ વિક્રિયા–વિકાર થતો નથી.
તેવો સ્વભાવ જ છે. અને પદાર્થોમાં વિચિત્ર પરિણતિ થાય છે તેને કારણે જ્ઞાન તે વિચિત્રતાને જાણે છે–એમ
પણ નથી, જ્ઞાન પોતાના સ્વભાવના આશ્રયે તેને પોતાના સ્વરૂપથી જાણે છે. આવી સ્પષ્ટ વાત છે છતાં
તલવારની વિચિત્ર પરિણતિથી થઈ છે, કોઈએ દ્વેષ કર્યો તેને લીધે તલવારની ક્રિયા થઈ નથી; દરેક પદાર્થો
પોતાના સ્વભાવથી વિચિત્ર પરિણતિવાળા છે, જ્ઞાન પોતાના સ્વભાવમાં રહીને તેને જાણે છે. વિચિત્ર
પરિણતિને જાણવાને કારણે રાગદ્વેષ થતા નથી. આવા પોતાના જાણનાર સ્વભાવની શ્રદ્ધા થઈ ત્યાં રાગદ્વેષનો
પણ પરદપદાર્થોની જેમ જાણનાર છે.
જાણનાર છે, ચૈતન્યસ્વભાવને કોઈ શુભ કે અશુભ નથી, ચૈતન્યસ્વભાવ પોતે પોતાને માટે શુદ્ધ જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપી
છે, બહારના કોઈ શુભ કે અશુભ પદાર્થોથી ચૈતન્યની શુદ્ધતામાં કાંઈ ફેર પડતો નથી, શુભ અશુભ પદાર્થોને
જાણવાના કારણે રાગ–દ્વેષ થતા નથી. આવા પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવની શ્રદ્ધા જ્ઞાન કરવા તે ધર્મ છે.