સિદ્ધભગવાન છે તેવા પોતાના સ્વભાવનું ભાન કરીને, પુણ્ય–પાપ સાથે જ્ઞાનનું તન્મયપણુ ન થવું તેનું નામ
સિદ્ધને નમસ્કાર છે.
ભિન્ન રહીને રાગને જાણે છે. જો રાગ સાથે જ્ઞાન તન્મય થઈ જાય તો તે જ્ઞાન આંધળુ થઈ જાય અને રાગને
જાણી શકે નહિ; આવો જે પોતાનો જ્ઞાનસ્વભાવ છે તેને જાણવું તે જ ધર્મ છે અને તે જ સિદ્ધને નમસ્કાર છે.
કેવળીભગવાન સ્વને કે પરને બંનેને પ્રત્યક્ષ જ જાણે છે. ત્યાં પરને જાણે છે––એમ કહેવું તે વ્યવહાર છે, પરંતુ
પરને જાણનારું તેમનું જ્ઞાન કાંઈ પરોક્ષ નથી. તેમ અધૂરું જ્ઞાન હોય ત્યારે પણ ‘પરને જાણે છે’ એમ કહેવું તે
વ્યવહાર છે, અને પોતાના જ્ઞાનને જ જાણે છે––તે પરમાર્થ છે.
છે–એમ કહેવું તે વ્યવહાર છે. છદ્મસ્થ જીવ પરને જાણે કે રાગને જાણે તે વ્યવહાર છે; કેમકે કોઈ પણ જીવ
રાગના સામર્થ્યથી જાણતો નથી પણ જ્ઞાનના જ સામર્થ્યથી જ્ઞાનમાં રહીને જાણે છે. જે ગુણનો જેવો સ્વભાવ
હોય તેવો જાણવો તે યથાર્થ જ્ઞાન કહેવાય છે. જ્ઞાનગુણનો સ્વભાવ જાણવાનો છે; તે જાણવામાં પરની અપેક્ષા
નથી, પર સાથે એકમેક થઈને જ્ઞાન જાણતું નથી, પણ જ્ઞાન તો જ્ઞાનપણે રહીને જ જાણે છે આવો સ્વતંત્ર જ્ઞાન
સ્વભાવ જાણવો અને પરથી–વિકારથી તેને જુદો ટકાવી રાખવો તે જ ધર્મ છે, જ્ઞાન કહો કે ‘સમજ’ કહો.
જ્ઞાનમાં બે પ્રકાર નથી અર્થાત્ ‘અમુક જ્ઞાન પરને જાણનારું અને અમુક જ્ઞાન સ્વને જાણનારું, એવા બે ભેદ
જ્ઞાનમાં નથી. જે જ્ઞાન સ્વને જાણે છે તે જ જ્ઞાનમાં પર જણાઈ જાય છે. એ જ્ઞાન તો એકરૂપ છે, તેમાં બે ભાગ
પાડીને ‘જ્ઞાન સ્વને જાણે, અને જ્ઞાન પરને જાણે’–એમ કહેવું તેમાં નિશ્ચય–વ્યવહાર લાગુ પડે છે. જ્ઞાન પરને
જાણે છે ત્યાં પણ જે જાણપણું છે તે તો પોતાનું સ્વરૂપ જ છે, તે જ્ઞાન તો પ્રત્યક્ષ છે; પણ ‘પરને જાણનારું જ્ઞાન’
એમ પરની અપેક્ષાથી કહેવું તે વ્યવહાર છે. વ્યવહાર કહેવાથી જ્ઞાનનું પ્રત્યક્ષપણું ટળી જતું નથી.
ટકાવી રાખવું તેનું જ નામ સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર છે, તે જ ધર્મ છે. જ્ઞાનને એકરૂપ કહીને તેમાં પરની
અપેક્ષા ઉડાડી દીધી અને પ્રત્યક્ષપરોક્ષનાં ભેદ પણ કાઢી નાંખ્યા, આવો જ્ઞાનસ્વભાવી આત્મા પરની અપેક્ષા
રહિત નિરપેક્ષ છે તેને માનવો તે જ ભેદજ્ઞાન છે, તે જ ધર્મ છે.