ધર્મની શરૂઆત કેમ થાય તેની આ વાત છે. સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર તે ધર્મના નિમિત્તો છે. તે નિમિત્તોને
થાય તે પણ હજી મિથ્યામતિ–શ્રુત છે. સાચાદેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રને કબુલ્યા તેણે હજી તો વ્યવહારથી વ્યવહારને
માન્યો છે; નિશ્ચય સ્વભાવના ભાન સહિત જે વ્યવહાર હોય તે જ ખરેખર વ્યવહાર છે, પણ નિશ્ચય સ્વભાવના
ભાન વગરનો વ્યવહાર તે ખરેખર વ્યવહાર નથી પણ વ્યવહારથી વ્યવહાર છે. જો ત્રિકાળ સ્વભાવની પ્રતીતિ
પ્રગટ કરીને તે વ્યવહારનો નિષેધ કરે તો, જેનો નિષેધ કર્યો તેને નિશ્ચયપૂર્વકનો વ્યવહાર કહેવામાં આવે છે.
અને સ્વભાવના ભાનપૂર્વક તેને જાણે તો તે જ્ઞાનમાં વ્યવહારનય છે, પણ રાગને જ આદરણીય માને અથવા
એકલા રાગના લક્ષે જ તેને જાણે તો તે જ્ઞાન તો મિથ્યાજ્ઞાન છે; તેને વ્યવહાર પણ કહેવાતો નથી.
તરફ ઢળનારું જ્ઞાન તે મારું સ્વરૂપ નથી, એક રૂપ જ્ઞાયક સ્વભાવ તે હું છું–એમ મતિ–શ્રુત જ્ઞાનને સ્વભાવમાં
ઢાળીને વ્યવહારથી જુદો પડે ને સ્વભાવમાં એકતા કરે ત્યારે પ્રમાણજ્ઞાન થાય છે અને તે જીવના મતિ–શ્રુતજ્ઞાન
તે સમ્યગ્જ્ઞાન છે. આ મતિ–શ્રુતજ્ઞાન પણ અતીંદ્રિય છે, તે કેવળજ્ઞાનનું કારણ છે. આ આત્મા પોતે ભગવાન કેમ
થાય? તેની આ રીત છે.
જ્ઞાન વ્યવહારથી જુદું પડ્યું નથી એટલે કે તેણે નિશ્ચય અને વ્યવહારને જુદા જાણ્યા નથી, તેથી ત્યાં વ્યવહાર
પણ સાચો હોતો નથી. જ્ઞાન વ્યવહારને જાણે ખરું પણ વ્યવહારજ્ઞાન જેટલો આત્મા નથી એમ સમજી,
વ્યવહારથી જુદું પડી અખંડજ્ઞાનસ્વભાવ તરફ વળે ત્યારે શ્રુત–જ્ઞાન પ્રમાણ થાય છે અને ત્યારે જ નિશ્ચય તથા
વ્યવહાર બંનેનું સાચું જ્ઞાન હોય છે.
વ્યવહાર જુદા ન રહ્યા, પણ ક્ષણિકને જ ત્રિકાળીરૂપ માની લીધું એટલે કે વ્યવહારને જ નિશ્ચય માની લીધો;
તેને નિશ્ચય–વ્યવહારનું સાચું જ્ઞાન નથી. ત્રિકાળીસ્વભાવનો આશ્રય કરીને જે જ્ઞાન એમ સ્વીકારે કે ‘આ દેવ–
ગુરુ–શાસ્ત્રથી હું જુદો અને તેને જાણનાર ક્ષણિક જ્ઞાન છે તેટલો પણ હું નથી’ તો તે સમ્યગ્જ્ઞાન છે અને તેને
ત્રિકાળીસ્વભાવનું તેમ જ વર્તમાન પર્યાયનું એટલે કે નિશ્ચય–વ્યવહારનું સાચું જ્ઞાન છે.
જાય છે ને વ્યવહારનય ટળતો જાય છે એટલે કે સ્વભાવની એકતા તરફ જ્ઞાનનું વલણ વધતું જાય છે, ને પર
તરફનું જ્ઞાનનું વલણ ટળતું જાય છે. એ રીતે ક્રમે ક્રમે, સ્વભાવમાં સંપૂર્ણ એકતા થતાં, વ્યવહાર સંપૂર્ણ ટળી જાય
છે, ને કેવળજ્ઞાન થાય છે. સ્વભાવ તરફ ઢળેલું જ્ઞાન તે જ આત્મા છે, તે જ્ઞાન જ સમ્યક્ત્વ છે, તે જ ચારિત્ર છે,
તે જ સુખ છે. જ્ઞાન આત્મામાં અભેદ થતાં દ્રવ્ય–પર્યાયનો ભેદ ન રહ્યો એટલે તે જ્ઞાન જ આત્માનું સર્વસ્વ છે.
અહો! આચાર્યભગવાને આત્માના અંતરસ્વભાવનું પરમ અદ્ભુત રહસ્ય બતાવ્યું છે. આ રહસ્ય સમજીને
અંતરમાં મંથન કરવા જેવું છે. માત્ર ઉપર ઉપરથી સાંભળી લેવું ન જોઈએ પણ બરાબર ધારણ કરીને, અંતરમાં
જાતે વિચારીને નિર્ણય કરવો જોઈએ.