: ૧૫૦ : આત્મધર્મ : જેઠ : ૨૪૭૫ :
આત્માના મૂળસ્વરૂપને જે રીતે ઉપર વર્ણવાયું છે તે રીતે જાણીને તેને શુદ્ધરૂપે સદાય ભાવે તો શુદ્ધતારૂપે
પરિણમે અને વિકારનો નાશ થાય. માટે શુદ્ધ આત્માને ઓળખીને તેની ભાવના કરવી તે જ શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપની
પ્રસિદ્ધિનો માર્ગ છે. –૧૬–
જેનું ચિત્ત કષાયથી રંજાયમાન છે તે જીવ આત્મસ્વરૂપને પામી શકતો નથી એમ હવે કહે છે–
कषायै रंजितंचेतम्तत्त्वं नैवावगाहते।
नीलीरकेऽम्बरे रागो दूराघेयो हि कौंकुमः।। १७।।
સામાન્ય અર્થ:– જેમ લીલા કપડા ઉપર કેસરનો રંગ ચઢી શકતો નથી તેમ મિથ્યાત્વાદિ કષાયોથી
રંજાયમાન જેનું ચિત્ત છે તે જીવ તત્ત્વસ્વરૂપને પામી શકતો નથી.
ભાવાર્થ:– જેને કષાયભાવોની ભાવના છે તે જીવને આત્મસ્વરૂપની રુચિ હોતી નથી અને તે જીવ
આત્મસ્વરૂપને પામી શકતો નથી. આત્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ માટે જે જીવ પ્રયત્ન કરે છે તે જીવને કષાયોની ભાવના
હોતી નથી. જ્ઞાન અને કષાયની ભિન્નતાનું જેને ભાન નથી અને કષાય તેમ જ જ્ઞાનમાં એકપણે જ જે વર્તી
રહ્યો છે તે જીવનું જ્ઞાન કષાયોથી ભરેલું છે, તેના જ્ઞાનમાં આત્મતત્ત્વની ઓળખાણ થતી નથી. જેમ અગ્નિથી
સળગતી જમીનમાં ઝાડ ઊગતાં નથી તેમ જે જીવનું જ્ઞાન કષાયરૂપી અગ્નિમાં સળગી રહ્યું છે–કષાયોમાં લીન
વર્તે છે તે જીવના જ્ઞાનમાં ધર્મના અંકૂરા થતા નથી. તેથી વિષય–કષાયની ભાવના છોડીને, વિષયકષાયરહિત
પવિત્ર આત્મસ્વરૂપની ભાવના સદાય કરવી જોઈએ. –૧૭–
હવે આચાર્યદેવ આદેશ કરે છે કે હે ભાઈ! તું તત્ત્વચિંતવનમાં તન્મય રહે:–
ततस्त्वं दोषनिर्मुक्त्यै निर्मोहो भव सर्वतः।
उदासीनत्वमाश्रित्य तत्त्वचिंतापरो भव।। १८।।
સામાન્ય અર્થ:– રાગ–દ્વેષાદિ દોષોના ત્યાગ વિના સંપૂર્ણ શુદ્ધાત્માની પ્રાપ્તિ થતી નથી. તેથી હે ભાઈ!
રાગાદિ દોષોથી મુક્ત થવા માટે તું સર્વ પ્રકારે નિર્મોહ થા, અને પરપદાર્થો તથા વિષયભોગો પ્રત્યે ઉદાસીનતાને
ધારણ કરીને આત્મતત્ત્વના ચિંતવનમાં તન્મય થા.
તન્મય થતાં મોહાદિ વિકારો સ્વયં નાશ પામે છે અને પરપદાર્થો પ્રત્યે સહજપણે ઉદાસીનતા હોય છે. માટે અહીં
ગ્રંથકારે પ્રેરણા કરી છે કે હે જીવ! તું આત્મતત્ત્વમાં તન્મય થા. –૧૮–
હવે હેય–ઉપાદેયરૂપ તત્ત્વો સંબંધી કથન કરે છે:–
हेयोपादेय तत्त्वस्य स्थितिं विज्ञाय हेयतः।
निरालम्बो भवान्यस्मादुपेये सावलम्बनः।। १९।।
સામાન્ય અર્થ:– હેયરૂપ અને ઉપાદેયરૂપ તત્ત્વોના સ્વરૂપને બરાબર જાણીને, પરદ્રવ્યો અને પરભાવોથી
નિરાલંબી થા અને ઉપાદેયરૂપ જે સ્વદ્રવ્ય તેનું અવલંબન કર.
ભાવાર્થ:– આત્મતત્ત્વ પોતાના સ્વરૂપથી અસ્તિરૂપ છે અને પરના સ્વરૂપથી નાસ્તિરૂપ છે. કયા સ્વરૂપે
પોતાની અસ્તિ છે અને કયા તત્ત્વોથી પોતાની નાસ્તિ છે તે ઓળખ્યા વગર સ્વ–પરનું ભેદજ્ઞાન થાય નહિ.
સ્વ–પરના ભેદજ્ઞાન વગર હેય–ઉપાદેયનું જ્ઞાન પણ ન હોય. સમસ્ત પરદ્રવ્યો તો આત્મતત્ત્વથી અત્યંત જુદાં છે
અને આત્મામાં પરદ્રવ્યના અવલંબને જે અશુદ્ધભાવો થાય છે તે પણ હેયતત્ત્વ છે. અભેદ પરિપૂર્ણ એક
શુદ્ધચૈતન્યતત્ત્વ જ ઉપાદેય છે. શુદ્ધચૈતન્યતત્ત્વની ઉપાદેયપણે શ્રદ્ધા તે સમ્યગ્દર્શન છે, તેનું ઉપાદેયપણે જ્ઞાન તે
સમ્યગ્જ્ઞાન છે અને તેના અવલંબને એકાગ્રતા તે સમ્યક્ચારિત્ર છે. એ રીતે સ્વદ્રવ્યનું અવલંબન તે મોક્ષનું
કારણ છે અને પરદ્રવ્યનું અવલંબન તે સંસારનું કારણ છે. માટે શ્રી આચાર્યદેવ કહે છે કે હે જીવ! તું સ્વદ્રવ્યનું
અવલંબન કર ને પરદ્રવ્યોનું અવલંબન છોડ. –૧૯–
વસ્તુસ્વરૂપની ભાવના કરીને શિવપદ પ્રાપ્ત કર; એમ હવે કહે છે:–
स्वं परं चेतिवस्तुत्वं वस्तुरूपेण भावय।
उपेक्षाभावनोत्कर्षपर्यन्ते शिवमाप्नुहि।। २०।।
સામાન્ય અર્થ:– હે જીવ! તું સ્વ અને પર વસ્તુઓને વસ્તુસ્વરૂપે ભાવ. અને પર પ્રત્યેની ઉપેક્ષા
ભાવનાની વૃદ્ધિ કરીને શિવપદને પ્રાપ્ત કર.
ભાવાર્થ:– અહીં આચાર્યદેવ કહે છે કે તું ક્ષણિક