વગેરેની વર્તમાન અવસ્થાને પકડી શકતું નથી. શાંતિ, શ્રદ્ધા, પુરુષાર્થ વગેરે ગુણોની વર્તમાન દશા શુદ્ધ છે કે
નહિ, તે અસંખ્ય સમયે જ્ઞાન જાણે છે. જ્ઞાનનો સ્વભાવ એક સમયે જાણવાનો છે ને શ્રદ્ધાદિ પણ એકેક સમયે
પરિણમે છે, પણ રાગવાળો ઉપયોગ એક સમયમાં જાણતો નથી અને એક સમયને પકડી શકતો નથી. આવો
શાસનને, કેવળી ભગવાનને, સંત મુનીઓને કે તેમની વાણીને પણ જાણતો નથી. આ વાત સમ્યગ્દર્શનની છે.
આત્માનો જ્ઞાનસ્વભાવ જેવો છે તેવો જ્ઞાનમાં જાણે તો સમ્યગ્દર્શન થાય. જેમ લૌકિકમાં કહેવાય છે કે ‘ટચલી
આંગળીએ મેરૂપર્વત તોળ્યો’ તેમ અહીં જ્ઞાન દ્વારા આખા સત્ને તોળવાની–માપવાની વાત છે; એક સમયની
શ્રદ્ધામાં ત્રિકાળી ચૈતન્યસ્વભાવની પ્રતીતિ કરવાની આ વાત છે. તે માટે આત્માની રુચિ અને અનંત પુરુષાર્થ
જોઈએ. ચૈતન્યસ્વભાવ જેવો છે તેવો જ્ઞાનના માપમાં આવ્યા વગર ધર્મ થાય નહિ.
તે પર વસ્તુને તો લે કે મૂકે ક્યાંથી? પરના ગ્રહણ–ત્યાગરહિત જ્ઞાનસ્વભાવના ભાન પછી, ચારિત્રની
અસ્થિરતાના દોષથી જે રાગાદિ થાય તેનાથી પણ પરનું ગ્રહણ કે ત્યાગ આત્મા કરી શકતો નથી.
ગ્રહણ–ત્યાગ તે કરી શકતો નથી.
શંકા પડી કે ‘ભગવાનનું શરીર પાણીની ધારા કેમ સહન કરી શકશે?’ ત્યારે ભગવાને ઈન્દ્રને તે શંકા મટાડવા
પહેલાંં તો ઈન્દ્ર સમ્યગ્દ્રષ્ટિ છે, તેને ભગવાનના બળની શંકા પડે નહિ, અને ભગવાન અંગૂઠો દાબીને મેરુ
ચલાવે નહિ. મેરુ પર્વત તો શાશ્વત સ્થિર છે, તે ડગે નહિ. જેને આત્માની દ્રષ્ટિ છૂટીને દેહદ્રષ્ટિ થઈ તેનું એ કથન
છે. તેઓ ચૈતન્યબળનું માહાત્મ્ય ચૂકયા તેથી શરીરબળથી મહત્તા વર્ણવવા ગયા છે; તેમાં પણ ભૂલ છે.
તીર્થંકરદેવ બાળકપણાથી પણ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જ હોય છે.
જાણી શકતી નથી. સ્વભાવમાં એકાગ્ર થતાં થતાં, જે એક સમયની વર્તમાન અવસ્થા વર્તે છે તેને જ્ઞેય કરવા
કેવળજ્ઞાન ત્રિકાળી દ્રવ્યગુણ સહિત એકેક સમયની અવસ્થાને પણ જાણે છે.
એકેક સમયના આનંદને જ્ઞાન પકડી શકતું નથી. સમય–સમયનું વેદન પકડવા જતાં, તે સમય સમયની અવસ્થા
જેમાંથી આવે છે એવા દ્રવ્ય તરફ જ્ઞાન ઢળી જાય છે. અને તે દ્રવ્યના આશ્રયે એવું જ્ઞાન પ્રગટે છે કે એકેક
સમયમાં દ્રવ્ય ગુણ–પર્યાય બધાને જાણે. તે જ્ઞાન ત્રણ કાળના આનંદને એક સમયમાં જાણી લ્યે છે, પણ એક
સમયમાં ત્રણકાળનો આનંદ અનુભવાતો નથી. પોતાના આનંદની બે સમયની અવસ્થાને પણ આત્મા ભેગી
કરી શકતો નથી, તો પછી આત્મા પરને લ્યે કે મૂકે–એ વાત તો ક્યાં રહી?