ગ્રહી કે છોડી શકતો નથી. કેમ કે તે તો પરની પર્યાયને જાણી પણ શકતો નથી તો તેનું ગ્રહણ–ત્યાગ ક્યાંથી કરી
શકે? અને જ્ઞાનસ્વભાવમાં ઠરતાં એકેક સમયને જાણે તેવું સામર્થ્ય પ્રગટ્યું, પણ ત્યાં તો પરને ગ્રહવા–છોડવાનો
વિકલ્પ જ હોતો નથી એટલે તેને પણ પરનું ગ્રહણ કે ત્યાગ નથી. આ રીતે વિકારથી કે સ્વભાવથી આત્માને પર
વસ્તુનું ગ્રહણ કે ત્યાગ નથી.
એક સમયની શ્રદ્ધાપર્યાયને પકડતાં જ્ઞાન ઉપયોગમાં અસંખ્યાત સમય લાગે છે. ત્યાં તે જ્ઞાન સાથેની શ્રદ્ધા
પર્યાય પણ અવિભાગ પ્રતિચ્છેદોની અપેક્ષાએ હીણી છે. અને જ્યારે તે જ્ઞાન ઉપયોગ સ્વદ્રવ્યસ્વભાવમાં લીન
થઈને સૂક્ષ્મ થતાં કેવળજ્ઞાન થાય છે ત્યારે તે જ્ઞાનની સાથે શ્રદ્ધાપર્યાયના અવિભાગ પ્રતિચ્છેદો પણ વધી જાય
છે ને ત્યારે તેને પરમાવગાઢ સમ્યક્ત્ત્વ કહેવાય છે. આ રીતે અભેદસ્વભાવના આશ્રયે જ્યાં જ્ઞાન એક સમયને
પકડે એવું સૂક્ષ્મ થયું ત્યાં શ્રદ્ધા પણ ઉગ્ર થઈને પરમાવગાઢ થઈ. જો કે જ્ઞાન જ્યારે એક સમયને જાણતું ન હતું
ત્યારે પણ પ્રતીત તો એક સમયમાં જ કાર્ય કરતી હતી પણ તે વખતે તેની નિર્મળતાના સામર્થ્યઅંશો ઓછા
હતા, અને કેવળજ્ઞાન થતાં તેનું સામર્થ્ય વધ્યું એટલે તેને પરમાવગાઢ શ્રદ્ધા કહેવાણી.
પહેલાંં તો જ્ઞાન અભેદસ્વભાવ તરફ વળતાં અભેદદ્રવ્યની પ્રતીત અને સમ્યગ્જ્ઞાન થાય છે, પછી તે અભેદદ્રવ્યમાં
લીન થતાં રાગ ટળી જાય છે ને કેવળજ્ઞાન પ્રગટે છે. તે જ્ઞાન એક સમયને પણ જાણી લે છે. આ રીતે એક
સમયની પર્યાયને જાણવા માટે પણ જ્ઞાનને પોતાના સ્વભાવમાં અભેદ કરવું તે જ ઉપાય આવ્યો. જ્ઞાન પોતાના
સ્વભાવમાં અભેદ થતાં તેમાં એક સમયમાં બધું સહજપણે જણાઈ જાય છે, પરને જાણવા માટે તે તરફ ઉપયોગ
મૂકવો પડતો નથી.
દ્રવ્યપ્રમાણ અસંખ્ય પ્રદેશી છે તેમ ક્રિયાવતી–શક્તિ પણ અસંખ્યપ્રદેશી છે. જેમ ક્ષયોપશમ જ્ઞાનદશામાં કાંઈક
વિકાસ અને કાંઈક વિકાસનો અભાવ એમ તારતમ્ય છે તથા તે ક્ષયોપશમજ્ઞાનદશા દ્રવ્યપ્રમાણ હોવા છતાં
અમુક નિયત પ્રદેશેથી અમુક વિષયને જ જાણે–એવી તેમાં તારતમ્યતા છે, તેમ ક્રિયાવતી શક્તિની પર્યાય પણ
દ્રવ્ય–પ્રમાણ હોવા છતાં તેમાં અમુક પ્રદેશે ક્ષેત્રાંતર થાય અને અમુક પ્રદેશે ન થાય–એવી તારતમ્યતા છે. વળી
યોગ ગુણની પર્યાય પણ આત્મા પ્રમાણે હોવા છતાં તેમાં મધ્ય રુચક પ્રદેશ અકંપ–રહે છે ને બીજા કંપે છે એવી
તારતમ્યતા હોય છે, તેમ ક્રિયાવતી શક્તિમાં પણ ક્ષેત્રાંતરની તારતમ્યતા હોય છે.
પ્રગટ્યું છે. એક દેડકાનો આત્મા પણ ચૈતન્યના પર્યાયને સ્વમાં વાળીને એકાગ્ર કરે તો તેના જ્ઞાનને ચેતન કહ્યું
છે, તે ધર્મી છે, તેના આત્મામાં ક્ષણે ક્ષણે ધર્મ થાય છે. અને કોઈ દિગંબર જૈન દ્રવ્યલિંગી સાધુ થઈને ૨૮ મૂળ
ગુણને પંચમહાવ્રત ચોકખાં પાળે, નવ તત્ત્વની વ્યવહાર શ્રદ્ધા કરે ને અગીયાર અંગ સુધી ભણી જાય,
જૈનદર્શનમાં કહેલી બધી વ્યવહારની રીત કરે પણ પોતાના સ્વાવલંબી ચૈતન્ય સ્વભાવમાં લક્ષ ન કરે તો તેનું
બધુંય જ્ઞાન ને ચારિત્ર મિથ્યા છે, ભગવાન તેના જ્ઞાનને અચેતન કહે છે; તે ગમે તેટલું કરે પણ તેને ધર્મ થતો
નથી, ક્ષણે ક્ષણે અધર્મ થાય છે. માટે–બહારમાં નાનામોટા શરીર સાથે કે અંતરમાં જ્ઞાનના ઉઘાડ સાથે ધર્મનો
સંબંધ નથી; પણ પોતાના જ્ઞાનમાં સ્વાશ્રય કરે છે કે પરાશ્રય કરે તેની સાથે ધર્મ કે અધર્મનો સંબંધ છે. જો
સ્વાશ્રય કરે તો દેડકાનો આત્મા ય ધર્મ પામે છે, ને સ્વાશ્રય ન કરે તો દ્રવ્યલિંગી મિથ્યાદ્રષ્ટિ સાધુ ય ધર્મ
પામતો નથી.