: શ્રાવણ : ૨૪૭૫ : આત્મધર્મ : ૧૭૫ :
• એકેક સમયના પરિણમને જ્ઞાન ક્યારે જાણી શકે? •
વીર સં. ૨૪૭૪ ભાદરવા સુદ ૧૪ – અનંતચતુર્દશીના દિવસે
પરમપૂજ્ય ગુરુદેવશ્રીના શ્રીમુખથી પ્રગટેલા અંતરના સૂક્ષ્મ ન્યાયો
(૧) આત્મા જ્ઞાન સ્વરૂપી વસ્તુ છે, તેની એકેક સમયની અવસ્થા છે. તે એક સમયની અવસ્થામાં
આત્મા પરનું કાંઈ ગ્રહણ કે ત્યાગ કરી શકતો નથી.
આત્માના જ્ઞાનમાં બધાને એક સમયમાં જાણવાની શક્તિ છે; આત્મા તે શક્તિનો એક સમયમાં વિશ્વાસ
કરી શકે અને એક સમયમાં બધું જાણે તેવું જ્ઞાનસામર્થ્ય પ્રગટ કરી શકે. અથવા પોતાના જ્ઞાન સામર્થ્યનો
અવિશ્વાસ કરીને પર્યાયમાં એકેક સમયનો વિકાર કરે, પણ એક સાથે બે સમયનો વિકાર કરી શકે નહિ; પોતાની
અવસ્થામાં એકેક સમયનો જે વિકાર થાય છે તેનેય પકડી શકતો નથી, તો પર વસ્તુને ક્યાંથી પકડી શકે?
એકેક સમયનો નવો નવો વિકાર કરતાં અનાદિથી અત્યાર સુધી વિકાર થયો, તે વિકાર મારું સ્વરૂપ નથી, હું
સદાય જ્ઞાન સ્વરૂપ જ છું–એમ પોતાના સ્વરૂપ તરફ એકાગ્ર થઈને પૂરું જ્ઞાન થતાં પોતાના અનાદિ–સાંત
વિકારનું જ્ઞાન એક સમયમાં કરી શકે; પણ બે સમયનો વિકાર ભેગો થાય નહિ. જેણે પોતાના જ્ઞાનસ્વરૂપનો
નિર્ણય કર્યો તેને તો વિકારનો અંત આવી જાય છે તેથી તેને વિકાર અનાદિ અનંત નથી પણ અનાદિ–સાંત છે.
અભવ્ય વગેરે જીવને અનાદિ અનંત વિકાર છે, તે પણ એકેક સમય બદલી બદલીને જ થાય છે. કોઈ જીવ
પોતાના આત્મામાં બે સમયનો વિકાર ભેગો ન કરી શકે, પણ પોતાના જ્ઞાનસ્વરૂપની એકાગ્રતાવડે પોતાના
અનાદિ–સાંત વિકારનું અને અભવ્ય વગેરે પર જીવના અનાદિ અનંત વિકારનું એક સમયમાં જ્ઞાન કરી શકે છે.
(ર) દ્રવ્ય એકેક સમયમાં પરિણમે છે. તે એકેક સમયના પરિણામને છદ્મસ્થ જ્ઞાન જાણી ન શકે પણ
તેની પ્રતીત એક સમયમાં કરી શકે. બસ, એકેક સમયમાં પરિણમતું દ્રવ્ય જે જ્ઞાનની પ્રતીતમાં આવ્યું તે જ્ઞાન
‘એકેક સમયમાં વિકાર રહિત સ્વભાવ છે’ તેને જાણે છે. સ્વભાવમાં જ્ઞાનની પૂર્ણતા છે. તેની પ્રતીત કરીને તેમાં
જ્ઞાન ઠરે તો તે જ્ઞાનમાં એકેક સમયમાં બધુંય જણાયા વગર રહે નહિ. પરંતુ જ્ઞાનમાં પરનું કિંચિત્ ગ્રહણ કે
ત્યાગ નથી. આવા જ્ઞાનસ્વભાવને ઓળખવો તે ધર્મ છે.
(૩) આત્માનો જ્ઞાનસ્વભાવ છે; તેમાં જ્ઞાન, શ્રદ્ધા, સુખ વગેરે અનંત ગુણો છે. તે જ્ઞાનસ્વભાવ આત્મા
કોઈ પર વસ્તુને ગ્રહતો કે છોડતો નથી.
આત્માનો જ્ઞાનગુણ ત્રિકાળ છે, તેની વર્તમાન દશા જાણવાનું કામ કરે છે. પદાર્થોમાં એકેક સમયની જે
વર્તમાન અવસ્થા છે તેને છદ્મસ્થ જીવ પોતાના જ્ઞાનમાં પકડી શકતો નથી. જ્ઞાનના ઉપયોગનું કાર્ય રાગવાળું હોવાથી
પર વસ્તુની વર્તમાન હાલતને પણ તે ગ્રહી (જાણી) શકતો નથી; લાકડું વગેરે જે કાંઈ જણાય છે તે (અસંખ્ય
સમયનું એવું ને એવું સ્થૂળપરિણમન જણાય છે, તેનું એકેક સમયનું સૂક્ષ્મપરિણમન જણાતું નથી. પર વસ્તુની એક
સમયની અવસ્થાને આત્મા સ્થૂળ ઉપયોગવડે જાણી પણ શકતો નથી, તો પછી તેને ગ્રહે કે છોડે ક્યાંથી?
આત્મા પોતે જ્ઞાન, દર્શન, શ્રદ્ધા, સુખ વગેરે અનંત ગુણોનો પિંડ છે, અને તે દરેક ગુણની એકેક સમયની
અવસ્થા છે; તેમાં જ્ઞાનદર્શનની અવસ્થા
જે દ્રવ્ય છે પર તેહને ન ગ્રહી, ન છોડી શકાય છે,
એવો જ તેનો ગુણ કો પ્રાયોગી ને વૈસ્રસિક છે. ૪૦૬.
જે પરદ્રવ્ય છે તે ગ્રહી શકાતું નથી તથા છોડી શકાતું નથી એવો જ કોઈ
તેનો (–આત્માનો) પ્રાયોગિક તેમ જ વૈસ્રસિક ગુણ છે.
ટીકા :– જ્ઞાન પરદ્રવ્યને કાંઈ પણ (જરા પણ) ગ્રહતું નથી તથા છોડતું
નથી. કારણ કે પ્રોયોગિક (અર્થાત્ પર નિમિત્તથી થયેલા) ગુણના સામર્થ્યથી
જ્ઞાન વડે પરદ્રવ્યનું ગ્રહવું તથા છોડવું અશક્ય છે. –શ્રી સમયસાર પૃષ્ઠ : ૪૭૫