સમયની અસ્તિત્વતાને પણ પકડી શકતો નથી; અને જે રાગ થાય છે તે એકેક સમયે બદલે છે, તે એકેક
સમયની રાગ અવસ્થાને પણ જ્ઞાનનો ઉપયોગ પકડી શકતો નથી––જાણી શકતો નથી, તો તે જ્ઞાન પરદ્રવ્યની
એકેક સમયની અવસ્થાને પકડે એમ ત્રણકાળમાં બનતું નથી.
એકેક સમયની અવસ્થાને જુદી પાડીને જ્ઞાનનું વર્તમાન કાર્ય જાણી શકતું નથી. હે અજ્ઞાની! તુ જ્ઞાનનું વર્તમાન
કાર્ય સામા પદાર્થની એકેક સમયની અવસ્થાને જુદી પાડીને જાણતું પણ નથી, તો પછી તારું થાન તે પદાર્થોમાં
કાંઈ કરે કે પકડે–એમ કેમ બને?
પકડી શકે છે. પોતામાં પણ શ્રદ્ધા વગેરે ગુણો એકેક સમયે કાર્ય કરે છે. પરંતુ તે શ્રદ્ધા એકેક સમયની અવસ્થાને
પણ જ્ઞાનનો ઉપયોગ જાણી શકકતો નથી. જ્ઞાન–દર્શન ઉપયોગ એકેક સમયે કાર્ય કરે છે પણ તે પોતે પોતાના
એકેક સમયના પરિણમનને પકડી શકતો નથી; તો પછી આત્મા પરને પકડે એમ તો ત્રણકાળમાં બનતું નથી.
બદલીને અવસ્થા ધારણ કરે છે, તેના સ્પર્શાદિ અનંતગુણોની એકેક સમયની અવસ્થાઓ છે; તે તો જ્ઞનના
ખ્યાલમાં આવતું નથી. જ્યારે ઘણા સમય એવું ને એવું સ્થૂળ પરિણમન રહે છે ત્યારે માંડ જ્ઞાનના ખ્યાલમાં તે
આવે છે. જ્ઞાનમાં પરદ્રવ્યની એક અવસ્થાને લક્ષમાં લેવા જાય છે ત્યાં તો તે દ્રવ્યમાં અસંખ્ય પર્યાયો પલટી જાય
છે. તો જ્ઞાન તેને કઈ રીતે પકડે? પદાર્થના સ્થૂળ રૂપનો જે ખ્યાલ આવે છે તે યથાર્થ ક્યારે કહેવાય? અજ્ઞાનીનો
ઉપયોગ તો પરપદાર્થમાં એકત્વપણે કામ કરે છે તેથી તેને તો યથાર્થ જ્ઞાન થતું નથી. જ્ઞાનીને સ્વભાવની શ્રદ્ધા
ને રુચિના જોરે રાગનો અભાવ થઈ, જ્ઞાનનું આત્મસ્વભાવમાં એકત્વ થતાં દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય અભેદ થઈને કાર્ય
કરે છે, તેથી તેનું જ્ઞાન યથાર્થ જાણે છે.
લંબાય છે, ઉપયોગનું પરિણમન તો એકેક સમયનું જ છે પણ તેમાં અસંખ્ય સમય સુધી તેનું કાર્ય લંબાય છે;
શ્રદ્ધા–ચારિત્ર વગેરે ગુણોમાં તેમ થતું નથી, શ્રદ્ધા વગેરેનું કાર્ય એકેક સમયનું જ છે, એક સમય પછી બીજો
સમય તેનું કાર્ય લંબાતું નથી. છદ્મસ્થજીવને જ્ઞાનનો ઉપયોગ અસંખ્ય સમયનો છે, તે ઉપયોગ જો પરલક્ષે જાણે
તો તેના એકેક સમયને પકડી શકે નહિ. પણ તે ઉપયોગ જો પોતાના સ્વભાવમાં એકાગ્ર થાય તો જ્ઞાનની શુદ્ધતા
વધતાં વધતાં એકેક સમયને પણ પકડી શકે અને પોતે એકેક સમયમાં કાર્ય કરે–એવું સામર્થ્ય પ્રગટે અર્થાત્
કેવળજ્ઞાન થાય. પરંતુ પોતાના સ્વભાવનું લક્ષ કરીને એકાગ્ર થયા સિવાય જ્ઞાનનો ઉપયોગ એકેક સમયની
અવસ્થાને જાણી શકે નહિ અને તે ઉપયોગ પોતે એકેક સમયમાં જાણવાનું કાર્ય કરી શકે નહિ. આ રીતે આત્મા
એકેક સમયની પોતાની અવસ્થાને પણ પકડી શકતો નથી અને પર ચીજની એક સમયની વર્તમાનદશાને પણ
જાણી શકતો નથી. પરથી ભિન્ન રહીને પણ જ્ઞાનમાં પરને જાણી શકતો નથી, તો તે રાગ કરીને કે પર સાથે
એકમેક થઈને પરને પકડે–એમ તો બને જ નહિ. અજ્ઞાની જીવ પોતાના ઉપયોગને આત્મામાં વાળીને
આત્મસ્વભાવને શ્રદ્ધામાં ન ગ્રહતાં, પર વસ્તુને ગ્રહણ કરવાની રુચિથી અનંત પર પદાર્થના કર્તૃત્વનું અભિમાન
કરે છે, ને તેથી સંસારમાં રખડે છે. સાધક જ્ઞાનીને જાણવાનું તો સ્થૂળ કાર્ય છે, એકેક સમયને તે જાણી શકતા
નથી, છતાં શ્રદ્ધામાં તો એકેક સમયે પૂરું જાણે એવા આત્મ સ્વભાવને પકડ્યો છે; શ્રદ્ધાગુણના એકેક સમયના
પરિણમનને ઉપયોગ પકડી શકતો નથી. પરંતુ શ્રદ્ધા તો એકેક સમયે પૂરા આત્મસ્વભાવની પ્રતીતિનું કાર્ય કરે જ
છે. તે શ્રદ્ધા વગેરેના