જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપ આત્માની સાચી ઓળખાણ અને તેમાં સ્થિરતા કરીને જે આત્માએ અજ્ઞાન–રાગ–દ્વેષનો નાશ
કર્યો અને મુક્તદશા (જીવનમુક્ત દશા) પ્રગટ કરી એટલે કે કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કર્યું; તેને ત્યાર પછી જે વાણી છૂટી
તેમાં જે તત્ત્વનું અર્થાત્ જીવાદિ પદાર્થોના વાસ્તવિક સ્વરૂપનું નિરૂપણ આવ્યું, તેને ‘પ્રવચન’ કહે છે. તે
પ્રવચનમાં શું ઉપાદેય કહ્યું છે તે વાત ચાલે છે. તે પ્રવચનમાં નવ તત્ત્વનું સ્વરૂપ કહ્યું છે; તેમાંથી, “ધુ્રવપણાને
લીધે શુદ્ધ આત્મા જ ઉપલબ્ધ કરવા યોગ્ય છે” એમ આચાર્ય ભગવાન ઉપદેશે છે. ભગવાનના શ્રીમુખે
દિવ્યધ્વનિમાં આત્માનું યથાર્થ સ્વરૂપ આવ્યું તેનું અહીં કથન છે. આત્મા સ્વભાવથી તો શુદ્ધ, ધુ્રવ, અવિચળ
અને નિત્ય છે. રાગ, દ્વેષના વિકારી પરિણામ તેનો મૂળ સ્વભાવ નથી, માટે રાગદ્વેષાદિ વિકારથી રહિત એવા
કથનથી એમ સિદ્ધ થાય છે કે આજ પૂર્વે આત્માનો અનુભવ નહોતો, અને વર્તમાન અનુભવ પ્રગટ કરીને
અનંતકાળ રહેશે એ રીતે આત્મા, પૂર્વે અજ્ઞાન–ભાવમાં હતો અને આગામી ભવિષ્યકાળમાં સ્વાનુભવ પ્રગટ
કરીને ટકી રહેશે. તેથી આત્મા અનાદિ અનંત છે તે નવો ઊપજ્યો નથી અને તેનો કદી નાશ થવાનો નથી. ત્રણે
કાળે હયાતી ધરાવનાર એવો આત્મા સ્વભાવથી તો પરના સંબંધ વિનાનો તથા રાગ–દ્વેષના વિકાર વિનાનો,
ત્રિકાળી શુદ્ધ, ધુ્રવ વસ્તુ છે, પરંતુ અવસ્થામાં તેણે પોતાના સ્વભાવથી વિજાતીય સ્વભાવવાળા અજીવ દ્રવ્યો
ઉપર અનાદિથી લક્ષ કર્યું છે. માટે તેને અજીવ એવાં શરીર, વાણી અને મન વગેરે પરદ્રવ્યો ઉપરથી લક્ષ ઉઠાવીને
ધુ્રવ એવી ચૈતન્યવસ્તુ ઉપર ત્રિકાળી ધુ્રવ આત્મા ઉપર લક્ષ કરવાનું કહ્યું. તેથી નક્કી થયું કે ચેતના લક્ષણવાળું
જીવદ્રવ્ય છે અને ચેતના લક્ષણ વિનાનું શરીર, વાણી આદિ સ્વરૂપ પુદ્ગલ દ્રવ્ય છે. એ રીતે એક જીવ દ્રવ્ય અને
છે. તેમની અહીં મુખ્ય વાત નથી.
અનુકૂળ–પ્રતિકૂળપણાની માન્યતા કરીને) હું તેમનો ભોક્તા, એમ અનેક પ્રકારથી અજીવમાં પોતાનું હોવાપણું
અજ્ઞાનને લઈને માનતો આવ્યો છે. એ રીતે ભૂલમાં નિમિત્ત એવું–આત્માથી વિરુદ્ધ સ્વભાવવાળું–અજીવ દ્રવ્ય પણ
જગતમાં છે, તેના લક્ષે જીવ પોતાનું અસલી હોવાપણું ચૂકીને પરમાં પોતાના હોવાપણાની માન્યતારૂપ ભૂલ કરે છે.
પ્રમાણ દરેક આત્મા જુદા જુદા છે. બધા આત્મા જીવપણાની અપેક્ષાએ એક જાતિ છે, પણ બધા આત્મા થઈને
એક આત્મા નથી; બધાય વ્યક્તિગત જુદા જુદા છે. ચૈતન્ય સ્વભાવવાળા આત્માથી વિરુદ્ધ જડ પદાર્થો
(પુદ્ગલો) પણ અનંત છે. જાણનાર દેખનાર સ્વભાવથી વિપરીત સ્વભાવવાળા જડ પદાર્થો ન હોય તો,
‘જાણનાર–દેખનાર સ્વભાવવાળો તે આત્મા’ એવા ગુણોથી આત્માને જુદો પાડવાનું રહેતું