ખાસ ગુણોથી જુદો પાડી શકાય છે. તેથી જેમનામાં એવા ગુણો નથી એવા જડ પદાર્થો પણ જગતમાં છે.
એવા વિકારના બે પડખાં પડે છે. તેને ‘પુણ્ય’ અને ‘પાપ’ કહે છે, બેય પડખાંને અભેદ કરીને એક પ્રકારથી
કહેવો હોય તો તેને ‘આસ્રવ’ કહેવાય છે. જીવ તે વિકારમાં અટકે છે, વિકાર ટકે છે તેથી તેને ‘બંધ’ કહેવાય છે,
તે ભૂલ અને રાગ–દ્વેષરૂપ વિકાર અટકવો એટલે આત્માનું યથાર્થ ભાન કરી સ્વરૂપમાં ટકવું તે ‘સંવર’ છે.
વિકારનું એક દેશ ઘટવું એટલે કે સ્વભાવ–શુદ્ધિનું એક–દેશ વધવું તે ‘નિર્જરા’ છે. વિકારનો અત્યંત ક્ષય થવો
થાય છે. જેને ભૂલ અને વિકાર ટાળવા છે તેણે આત્માની સાચી સમજણ કરીને મુક્તદશા પ્રગટ કરવી જોઈએ.
જેને મુક્તદશા એટલે કે આત્માનો સંપૂર્ણ શુદ્ધ અનુભવ કરવો છે, તેણે પ્રથમ જીવ–અજીવાદિ નવ તત્ત્વો બરાબર
સમજીને આત્માનો યથાર્થ નિર્ણય કરવો જોઈએ. એ રીતે જીવ, અજીવ ઉપરાંત પુણ્ય, પાપ, આસ્રવ, બંધ, સંવર,
નિર્જરા અને મોક્ષ એમ કુલ નવ તત્ત્વો સિદ્ધ થાય છે. એ રીતે નવ પદાર્થો સિદ્ધ ન થાય તો આત્માને વિકાર
ટાળીને સુખી થવાનો –મુક્ત દશા પ્રગટ કરવાનો–ધ્વનિ ઉત્પન્ન થતો નથી.
ધર્મનું સ્વરૂપ એવું છે કે જે વર્તમાનમાં જ સુખ અને શાંતિ આપે; અધર્મ પણ વર્તમાનમાં જ દુઃખ અને અશાંતિ
આપે છે ધર્મ કરે અત્યારે અને તેનું ફળ ભવિષ્યમાં આવે એવું ધર્મનું સ્વરૂપ નથી; અધર્મ કરે વર્તમાન–અને તેનું
ફળ ભવિષ્યમાં નરકમાં જાય ત્યારે આવે એમ નથી. ધર્મ–અધર્મનું ફળ વર્તમાન જ અનાકુળતા–શાંતિ કે
આકુળતા–અશાંતિરૂપ છે.
જગતમાં વિદ્યમાન છે. એટલે કે ચૈતન્ય ગુણથી વિપરીત ગુણવાળા અચેતન પદાર્થો જગતમાં છે. જેમ ‘આત્મા
જાણનાર છે’ –એમ જણાવાયોગ્ય છે, તેમ નહિ જાણનારાં એવાં શરીર, વાણી, કર્મ વગેરે અજીવતત્ત્વો છે, તે પણ
જણાવાયોગ્ય છે. એ રીતે જીવ અને અજીવ એમ બે તત્ત્વને જે ન સ્વીકારે તેને શરીરાદિ અજીવ પદાર્થોથી ભિન્ન
એવા આ આત્માનું ભેદજ્ઞાન કરવાનું રહેતું નથી, –આત્માને પરથી જુદો પાડવાની વાત રહેતી નથી.
નહિ જાણતાં, જડમાં પોતાનું હોવાપણું માનીને શરીરાદિ પર પદાર્થના લક્ષમાં અટકે છે. આત્માનો ત્રિકાળી
દ્રવ્યસ્વભાવ, આત્માના ગુણો અને આત્માના પર્યાયોનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ નહિ જાણતો હોવાથી, અજ્ઞાની આત્મા
જડ વસ્તુ, જડના ગુણો અને જડની દશાઓ–એમ જડના ત્રણ પ્રકારો છે–તેમાં પોતાનું હોવાપણું માને છે. “હું
અવસ્થા મારાથી પર છે, હું તેમનાથી જુદો છું; હું તો કાયમ રહેનાર પદાર્થ છું. જ્ઞાન, દર્શન, સુખાદિ અનંત
ગુણોનો પિંડ છું, મેં મારી વર્તમાન દશામાં ‘જડમાં સુખ છે ઈન્દ્રિયોમાં સુખ છે’ એમ અજ્ઞાનને લીધે માન્યું હતું,
તે અજ્ઞાનદશા પલટી શકે છે, કે હું તે શરીરાદિ જડ પદાર્થ નથી, તથા રાગ–દ્વેષાદિ વિકારી ભાવ મારું સ્વરૂપ
નથી; તેમાં મારું સુખ નથી, મારું સુખ મારામાં છેં’ –એમ જો આત્મવસ્તુ, તેના ગુણો અને તેની