દરેક આત્મા સુખને શોધે છે. શરીરમાંથી, સ્ત્રીમાંથી, લક્ષ્મીમાંથી સુખ શોધે છે, ક્રોધ કરીને કે બીજાને
હોય ત્યાંથી તે લેવા માગે છે. અજ્ઞાની જીવ સુખ માટે અનાદિથી બહારમાં ફાંફા મારે છે, જાણે કે પોતામાં તો
સુખ હોય જ નહિ! સુખ ગોતતાં ગોતતાં છેવટે શરીર જતું કરી નાંખે છે; તો હવે એવું સુખ ક્યાં છે? કે જે શરીર
વગર પણ થાય! બધું મૂકીને આત્મામાં જ સુખ છે–એવું તેને ભ્રાંતિમાં પણ અવ્યક્તપણે આવી જાય છે. શરીર
છોડીને પણ જો આપદા ટળીને સુખી થવાતું હોય તો તે સુખ લેવા માગે છે, તેનો અર્થ એમ થયો કે શરીર વગર
પણ સુખ હોય છે; શરીરમાં સુખ નથી, તો પછી સ્ત્રી, લક્ષ્મી વગેરેમાં સુખ ક્યાંથી હોય?
એટલે અજ્ઞાનપણે પણ ‘આત્મામાં જ સુખ છે’ એવી તેને અવ્યક્તપણે ગંધ તો રહે છે.
વળી જો પૈસામાં સુખ હોય તો એક હજારની મૂડીવાળા કરતાં એક લાખની મૂડીવાળો સો ગણો સુખી હોવો
જોઈએ, ને કરોડોની મૂડીવાળો તેનાં કરતાંય સો ગણો સુખી હોવો જોઈએ. પણ એમ તો દેખાતું નથી. કેમકે
પૈસામાં સુખ નથી.
છે. સુખનું સાધન બહારમાં નથી. ચૈતન્યસત્તામાં આનંદસ્વભાવ ભર્યો છે, તેને ભૂલીને અજ્ઞાની જીવ પુણ્ય–પાપ
વિકારને પોતાનું સ્વરૂપ માને છે. અને બહારમાં સુખનું સાધન માને છે તે અધર્મ છે, દુઃખ છે. શરીર–મન–વાણી કે
પર પદાર્થના સાધનથી મને ધર્મ થાય તે માન્યતા અધર્મ છે. પરાધીનતામાં સ્વપ્નેય સુખ નથી. જ્ઞાનસ્વભાવી
આત્મામાં સુખ છે, છતાં સુખ માટે જેણે પરના અવલંબનની જરૂર માની તેને સ્વના અવલંબનનો એટલે કે
સ્વાધીનતાનો અભાવ થાય છે, ને પરાધીનતા થાય છે. પરાધીનતા એ જ દુઃખ છે. દુઃખ છે તે સુખ ગુણની
વિપરીત અવસ્થા છે. જીવની દશામાં દુઃખ છે તે એમ સાબિત કરે છે કે તેમાં ત્રિકાળ સુખગુણ છે. લાકડામાં ક્રોધ
નથી કેમકે તેમાં ક્ષમાગુણ નથી. જીવને રાગ–દ્વેષની વૃત્તિના કારણે જે દુઃખ છે તે ત્રિકાળ સુખગુણની વિકૃત
અવસ્થા છે. તે વિકૃતિ ક્ષણિક છે, તેટલો જ આત્માનો સ્વભાવ નથી. આત્માનો ત્રિકાળી સ્વભાવ અવિકૃત છે.
તેનું જેને ભાન નથી તે જીવ પરાવલંબી ભાવ કરીને સ્વાવલંબી ચૈતન્યને ભૂલે છે, તે અધર્મ છે. આત્માના
સ્વાધીન ચૈતન્યસ્વભાવમાં સુખ છે, તેને ઓળખે તો ધર્મ થાય છે. ધર્મ કહો કે સુખ કહો. ધર્મ અત્યારે કરે અને
સુખ પછી થાય–એમ નથી. પણ ધર્મ રોકડીયો છે. જે ધર્મ કરે તેને તે જ વખતે સુખનો અનુભવ થાય છે.
પણ અહીં તો આચાર્ય ભગવાન કહે છે કે મનના અવલંબને જે જ્ઞાન ખીલે તે જ્ઞાન પણ ચૈતન્ય સ્વભાવમાં
પ્રવેશતું નથી. જ્ઞાન અરૂપી છે, મન તો રૂપી જડ છે.