કર્મના પરમાણુઓનો નાશ થઈ જાય છે તે પુદ્ગલનો સ્વકાળ છે, અને બાહ્યમાં વસ્ત્રાદિ છૂટયા તે વસ્ત્રાદિના
પરમાણુઓનો સ્વકાળ સ્વતંત્ર હોવા છતાં, જ્યારે આત્મામાં ઠરવાનો સ્વકાળ હોય ત્યારે પરમાણુમાં ત્રણકષાય
કર્મ ન ટળે એમ બને નહિ અને વસ્ત્રાદિનો વિયોગ ન થાય એમ બને નહિ. આવો જ નિર્મળ મુનિદશાનો ને
વસ્તુનો સ્વભાવ છે. અનાદિઅનંત સંતોની આવી જ દશા છે કે અંતરમાં એકદમ વીતરાગતા હોય ને બાહ્યમાં
વસ્ત્રનો એક તાણો પણ ન હોય. શરીર ઉપર એક વસ્ત્રનો તાણો પણ રાખવાનું લક્ષ થાય અને છઠ્ઠા–સાતમા
ગુણસ્થાનની મુનિદશા ટકી રહે–એમ ત્રણકાળ ત્રણલોકમાં હોય શકે નહિ. આ કોઈએ કલ્પેલો માર્ગ નથી, પણ
આત્માના ભાનપૂર્વક લંગોટી રહિત દશા હોય એવો સનાતન અનાદિ વસ્તુભાવના પર્યાયનો ધર્મ છે. તે પર્યાયને
અન્યથા માને તેણે મુનિદશાને કે વસ્તુસ્વભાવને જાણ્યો નથી. જોકે વસ્ત્રના ગ્રહણ–ત્યાગનો કર્તા આત્મા નથી,
છતાં જ્યારે આત્મામાં ત્રણકષાયના નાશરૂપ વીતરાગી ચારિત્રદશા પ્રગટે ત્યારે રાગ અને વસ્ત્રોનો સહજપણે
અભાવ થયા વિના પણ રહેતો નથી, આવો જ નિમિત્તનૈમિત્તિક સંબંધ છે.
ભગવાનની દીક્ષાની સ્થાપના છે, પણ આવા પ્રસંગે પોતે અંતરમાં એવી ભાવના કરે કે મને એવી પરમ
વીતરાગી નિર્ગ્રંથદશા ક્યારે આવે! હું મુનિ થઈને આત્મધ્યાનમાં લીન થાઉં! હું ક્યારે એ વીતરાગી સંતોની
પંક્તિમાં બેસું! –આવી ભાવના કોણ કરે? જેને આત્માના ચિદાનંદ રાગરહિત સ્વભાવનું ભાન હોય અને યથાર્થ
મુનિદશા કેવી હોય તેની ઓળખાણ હોય તે જ આવી યથાર્થભાવના કરી શકે. આ મુનિદીક્ષાની સ્થાપનાનો
નિક્ષેપ છે, પણ તે નિક્ષેપ કોણ કરે? સ્થાપના તે તો નિમિત્ત છે, પર છે, વ્યવહાર છે. ઉપાદાન વગર નિમિત્ત
હોય નહિ, સ્વના ભાન વિના પરનું ભાન હોય નહિ અને નિશ્ચય વગર સાચો વ્યવહાર હોય નહિ. માટે જેને
સ્વ–ઉપાદાનના નિશ્ચયસ્વભાવની ઓળખાણ હોય તે જ પર નિમિત્તમાં સ્થાપનાનિક્ષેપરૂપ વ્યવહારને યથાર્થ
જાણે. મુનિપદ તો રાગરહિત ચારિત્રદશા છે. પહેલાંં જેને રાગરહિત આત્મસ્વભાવની ઓળખાણ થઈ હોય તે જ
રાગરહિત થવાનો પુરુષાર્થ કરી શકે. પણ જે રાગને જ પોતાનું સ્વરૂપ માનતો હોય તે જીવ રાગરહિત થવાનો
પુરુષાર્થ કોના જોરે કરશે? તેની રાગરહિત થવાની ભાવના પણ યથાર્થ ન હોય. ધર્મીને પોતાના જ્ઞાનમૂર્તિ
રાગરહિત સ્વભાવની દ્રષ્ટિ છે ને અવસ્થામાં નબળાઈથી રાગ છે, તે રાગને સ્વભાવની એકાગ્રતાના બળે
ટાળીને મુનિ થવાની ભાવના છે. સહજ સ્વરૂપની એકાગ્રતા વિના ‘રાગ છોડું’ એવી હઠથી રાગ છૂટતો નથી.
હઠથી બાહ્મ ત્યાગ કરી નાંખે તે ખરો ત્યાગ કહેવાય નહિ. ‘રાગ ટાળું’ એવી બુદ્ધિથી રાગ ટળતો નથી પણ રાગ
ઉત્પન્ન થાય છે, છતાં તેને રાગ ટાળવાનો ઉપાય માને તો તે જીવ પર્યાયમૂઢ મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. ખરેખર રાગને
ટાળવો પડતો નથી, પણ બીજા સમયે અંદરમાં ધ્રુવ સત્સ્વભાવનો આશ્રય કરતાં રાગની ઉત્પત્તિ જ થતી નથી,
તેનું નામ રાગનો ત્યાગ છે. આ રીતે ભગવાન આત્માને રાગનો ત્યાગ નામમાત્ર છે. કેમકે રાગ સ્વભાવમાં
નથી. આત્મા પોતાના સ્વભાવમાં એકાગ્ર થયો ત્યાં રાગને છોડવો પડતો નથી પણ સહેજે છૂટી જાય છે. અહા,
આત્મા રાગને પણ છોડતો નથી તો પછી વસ્ત્રાદિ પરને આત્મા છોડે–એ કેમ બને? આમ હોવા છતાં,
મુનિદશામાં વસ્ત્રનો સંયોગ રહે–એમ પણ ત્રણકાળમાં બનતું નથી. ત્રણકાળ ત્રણલોકમાં વસ્તુની પર્યાયનો એવો
જ નિયમ છે કે છઠ્ઠી–સાતમી ભૂમિકામાં ઝૂલતા સંતને વસ્ત્ર રાખવાનો વિકલ્પ પણ હોય નહિ. અહો, એ તો
પરમ ઉદાસીનદશા છે, જેમ કાચબાને ભય થતાં પગ અને મોઢાને પેટમાં સંકોચી લ્યે છે તેમ મુનિની દશા
ઈન્દ્રિયો તરફથી સંકોચાઈને પોતાના સ્વભાવમાં વળી ગઈ છે, મુનિ પોતાના સ્વભાવમાં ગુપ્ત થઈ ગયા છે.
મડદાંની જેમ