જેને આત્માનો ધર્મ પ્રગટ કરવો છે તેને તે ક્યાં શોધવો? ધર્મ એટલે આત્માની શાંતિ, તે ક્યાંથી પ્રગટ
તે બધાથી આત્મા જુદો છે. જેમ આંગળી છે તે લાકડારૂપે નથી તેમ આત્મા પોતાના સ્વરૂપે છે ને પરથી જુદો
છે, પરવસ્તુની આત્મામાં નાસ્તિ છે, તેથી તેમાંથી તો આત્માની શાંતિ આવે નહિ. હવે પરના લક્ષે પોતામાં જે
શુભાશુભવૃત્તિ થાય તેમાં પણ શાંતિ નથી. આત્માનો પોતાનો સ્વભાવ દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રમય છે, તે
સ્વભાવમાં શાંતિ છે. તે સ્વભાવને ઓળખીને તેમાં ઠરે તો શાંતિ પ્રગટે છે. એ સિવાય બહારથી શાંતિ પ્રગટતી
નથી. પૈસા ખરચ્યે કે ભગવાનની ભક્તિ કર્યે શાંતિ મળતી નથી. પરની સહાયથી જે શાંતિ માને છે તે પોતાને
ભૂલીને બહારમાં શાંતિ શોધે છે. જેમ ચકમકમાં અગ્નિ થવાની તાકાત છે, ઇંડામાં મોર થવાની તાકાત છે, તેમ
આત્મામાં પરિપૂર્ણ શાંતિ પ્રગટ કરીને પરમાત્મા થવાની તાકાત છે. એને બદલે બહારથી કોઈ શાંતિ શોધે તો તે
અજ્ઞાની છે. જેમ કોઈ પુરુષ હાથની મૂઠીમાં રાખેલું સોનું ભૂલીને બહારમાં શોધતો હોય, તેમ અજ્ઞાની જીવ
પોતામાં પરમાત્મા થવાની અને જ્ઞાન–દર્શનની પૂરી તાકાત છે તેને ભૂલીને બહારમાં શોધે છે.. પણ આત્માના
જ્ઞાન–દર્શન–આનંદ ક્યાંય બહારથી આવતા નથી. આત્મામાં પુણ્ય–પાપ વિકારને પોતાનાં માનવા તે જ સંસાર
છે, ને એ વિકારરહિત જ્ઞાન–દર્શન–આનંદસ્વભાવ છે, તેનો વિશ્વાસ કરવો તે મુક્તિનો ઉપાય છે.
હોય તો આત્માનો અભાવ થઈ જાય. માટે એવો સ્યાદ્વાદ છે કે આત્મા પોતાના સ્વભાવથી છે ને પરના
સ્વભાવથી આત્મા નથી. આવો આત્મસ્વભાવ સમજ્યા વગર ધર્મ થાય નહિ. લક્ષ્મી ખરચે તેથી કાંઈ ધર્મ તો
થતો નથી, પણ લક્ષ્મી ખરચવાથી પુણ્ય પણ નથી, તેમજ લક્ષ્મીથી પાપ પણ નથી. લક્ષ્મી પ્રત્યેની મમતા
ઘટાડીને શુભભાવ કરે તો પુણ્ય છે, લક્ષ્મી ખરચવામાં જો માનભાવ હોય તો પાપ છે. લક્ષ્મી ખરચવાથી જો ધર્મ
થતો હોય તો તો લક્ષ્મી વગરના ગરીબને ધર્મ જ ન થઈ શકે. આત્મામાં તો લક્ષ્મીનો અભાવ છે, તો લક્ષ્મીથી
આત્મામાં કાંઈ પણ થાય નહિ.
બેસતો નથી તેથી બહાર ભમે છે. ચૈતન્યતત્ત્વ ત્રિકાળી છે, તેની અવસ્થા ક્ષણે ક્ષણે પલટે છે, પહેલાંં ઓછું જ્ઞાન
હોય ને પછી વધારે જ્ઞાન ખીલે છે, તો તે વધારે જ્ઞાન ક્યાંથી આવ્યું? અંદરમાં જો પરિપૂર્ણ જ્ઞાનશક્તિ ન ભરી
હોય તો વધારે જ્ઞાન પ્રગટ થાય નહિ. અંદર જે પૂર્ણ જ્ઞાનશક્તિ ભરી છે તેમાંથી જ્ઞાન પ્રગટ થાય છે. બહારમાંથી
આવતું નથી.
પાપભાવ છે તેના ફળમાં પૈસા નથી મળ્યા. તેના ફળમાં તો નરક મળશે. ડોકટર પણું, વકીલાત વગેરેમાં જ્ઞાનનો
જે વિકાસ દેખાય છે તે વર્તમાન ડહાપણનું ફળ નથી પણ પૂર્વના મંદ કષાયથી જ્ઞાનનો ઉઘાડ દેખાય છે.
વર્તમાનમાં દેડકા કાપવાનો કે પૈસા રળવાનો ભાવ છે તે તો પાપ છે તેનાથી વર્તમાન કળા ખીલતી નથી. પૂર્વના
પ્રારબ્ધમાં મળેલા પૈસામાં આત્મશાંતિ નથી, જે વર્તમાનમાં બાહ્યલક્ષે કળા ખીલી તેમાં આત્મશાંતિ નથી.
વર્તમાન પરલક્ષે જે શુભ કે અશુભ લાગણી થાય તેમાં ય આત્મશાંતિ નથી. પણ અંદરમાં જ્ઞાન અને
શાંતિસ્વભાવથી ભરેલ ત્રિકાલ તત્ત્વ છે તેમાંથી શાંતિ આવે છે.