[શ્રી વીંછીયામાં પંચકલ્યાણિક પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ દરમિયાન ફાગણ સુદ પાંચમના રોજ
પ્રભુશ્રીના જન્મકલ્યાણિક પ્રસંગે પૂ. ગુરુદેવશ્રીનું પ્રવચન: પ્રવચનસાર ગા. ૧પ૯–૧૬૦]
: ૪૨: આત્મધર્મ: ૭૫
ધર્મ
(૧) ધર્મની વ્યાખ્યા
ધર્મ એટલે શું? ધર્મી જીવ કોને કહેવો? લોકો કહે છે કે અમારે ધર્મ કરવો છે. તો ધર્મ ક્યાંથી થાય? તે
વાત કહેવાય છે. ધર્મ શરીરમાંથી ન થાય, વાણીમાંથી ન થાય, તેમ જ પૈસા વગેરેથી પણ ધર્મ થાય નહિ; કેમકે
તે તો બધા આત્માથી ભિન્ન અચેતન છે, તેમાં આત્માનો ધર્મ રહેલો નથી. વળી હિંસાચોરી વગેરે પાપભાવ, કે
દયા–પૂજા વગેરે પુણ્યભાવથી પણ ધર્મ થતો નથી, કેમકે તે વિકારીભાવ છે. ધર્મ કરનારો આત્મા છે અને
આત્માની દશામાં જ ધર્મ થાય છે. તે ધર્મ ક્યાંય બહારથી આવતો નથી પણ આત્માના જ આશ્રયે પ્રગટે છે.
આત્માની શુદ્ધ દશા તે જ ધર્મ છે. તે ધર્મનો કરનાર આત્મા પોતે જ છે. ધર્મ કરનાર આત્માથી જ ધર્મ થાય છે,
પણ પૈસાથી, શરીરથી, પ્રતિમાથી કે દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રથી ધર્મ થતો નથી, તેમજ તે તરફના શુભરાગથી પણ ધર્મ
થતો નથી. ધર્મ તે આત્માનો નિર્મળ વીતરાગી શુદ્ધપર્યાય છે. તે પર્યાય, પર્યાયી એવા આત્મામાંથી પ્રગટે છે.
આત્મા ત્રિકાળ જ્ઞાનાદિ નિર્મળ ગુણોની ખાણ છે; શ્રવણ–મનન દ્વારા તેની ઓળખાણ કરતાં આત્મામાંથી જે
નિર્મળ અંશ પ્રગટે તે અંશીનો અંશ–ધર્મ છે. આત્મા ચૈતન્યમૂર્તિ ભગવાન અનાદિ–અનંત એકરૂપ છે તે અંશી છે
અને તેના આશ્રયે જે નિર્મળ અંશ પ્રગટે છે તે અંશ છે. તે એક અંશમાં આખો આત્મા આવી જતો નથી.
(૨) ધર્મની ક્રિયા
પોતાના આત્માનું સ્વરૂપ સમજ્યાં વગર જગત બહારની ક્રિયામાં જે હા–હો–હરીફાઈ કરે છે તેમાં ધર્મ
નથી. બહારની જડની ક્રિયાથી તો આત્માને પુણ્ય પાપ પણ થતાં નથી. જો રાગ અને લોભ વગેરે કષાય મંદ કરે
તો પુણ્ય થાય છે અને તીવ્ર કષાય હોય તો પાપ થાય છે. બહારની ક્રિયા તો આત્મા કરતો જ નથી, તે તો જડના
કારણે સ્વયં થાય છે. જડની ક્રિયા જુદી છે ને રાગ–દ્વેષની વિકારી ક્રિયા પણ જુદી છે, તથા ત્રિકાળી શુદ્ધ આત્મા
તે બંનેથી જુદો છે; તેની ઓળખાણથી જે રાગરહિત શુદ્ધ અંશ પ્રગટે તે ધર્મ છે.
આત્માની મહત્તા સમજ્યા વગર દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રની મહત્તા કરે તેથી કોઈ સ્થાને મુક્તિ થઈ જતી નથી.
આત્માના મહિમાને ભૂલીને જે પરના મહિમામાં રોકાય છે તેને ધર્મ થતો નથી.
(૩) ભગવાન શ્રી કુંદકુંદાચાર્યદેવ
ભગવાનશ્રી કુંદકુંદાચાર્યદેવ છઠ્ઠી–સાતમી ભૂમિકાએ આત્માની ચારિત્રદશામાં ઝૂલી રહ્યા છે, ક્ષણમાં
વિકલ્પ તોડીને સ્વરૂપના અનુભવમાં ઠરી જાય છે ને સિદ્ધ ભગવાન જેવા આનંદને ભોગવે છે, બીજી ક્ષણે વળી
છઠ્ઠા ગુણસ્થાને આવતાં શુભવિકલ્પ ઊઠે છે. આવી દશામાં, ‘જગતના જીવો ધર્મ પામે’ એવો શુભ વિકલ્પ
તેમને ઊઠ્યો, ત્યાં બહારમાં જગતના ભાગ્યે આ સમયસાર–પ્રવચનસારાદિ શાસ્ત્રોની રચના થઈ ગઈ છે. તેમાં
આત્માનું સ્વરૂપ શું છે તે કહે છે.
(૪) શુદ્ધભાવ તથા અશુદ્ધભાવનું કારણ
આત્મા જ્ઞાયકમૂર્તિ છે, જે શુભ–અશુભ લાગણીઓ ઊઠે તે અશુદ્ધતા છે, તે આત્માનું સ્વરૂપ નથી.
આત્માની અવસ્થામાં જે શુભ કે અશુભ લાગણીઓ પ્રગટે છે તે પરદ્રવ્યના અનુકરણથી પ્રગટે છે,
આત્મસ્વભાવનું અનુકરણ કરે તો અશુદ્ધતા થતી નથી. અશુદ્ધતાનું કારણ પરદ્રવ્યને અનુસાર થતી પરિણતિ જ
છે, અને શુદ્ધતાનું કારણ સ્વદ્રવ્યને અનુસાર થતી પરિણતિ જ છે. દયા, દાન, પૂજા, ભક્તિ, ત્યાગ વગેરે જેટલા
વ્યવહારુ ધર્મ ક્રિયાના પરિણામ છે તે બધાય પરદ્રવ્યાનુસારી અશુદ્ધભાવ છે, તેના વડે ધર્મ થતો નથી. માટે
અંતરદ્રષ્ટિ વડે આત્મસ્વભાવનું નિરીક્ષણ કરવું તેને ભગવાન સમ્યગ્દર્શનરૂપી ધર્મ કહે છે; તે સમ્યગ્દર્શન
વીતરાગચારિત્રનું મૂળ કારણ છે અને વીતરાગચારિત્ર તે મોક્ષનું કારણ છે.
પરદ્રવ્યના લક્ષે અશુદ્ધ ઉપયોગ થાય છે ને તે અશુદ્ધ ઉપયોગના ફળમાં પણ પરદ્રવ્યનો જ સંયોગ થાય
છે, પણ તેના વડે સ્વભાવની એકતા થતી નથી. અને શુદ્ધ ઉપયોગમાં પરદ્રવ્યનું લક્ષ હોતું નથી અને